Ποια είναι η σημασία της έκφρασης «ξύστρω τον κι απόλα τον»;

     Δεν είναι λίγες οι φορές που ο άνθρωπος δανείζεται εικόνες και φαινόμενα από τη φύση και τα έμβια όντα και τα χρησιμοποιεί στην καθημερινή του επικοινωνία, συναναστροφή και συνεργασία με τους άλλους ανθρώπους του περιβάλλοντός του. Εν προκειμένω, η φράση αναφέρεται στο συμπαθητικό γαϊδουράκι.
     Το τόσο πολύτιμο στη ζωή και στην οικονομία τετράποδο, εν πολλοίς παρεξηγημένο, κρίνεται δυσμενώς, ίσως, από τις λίγες φορές που «στηλώνει τα πόδια» (πεισμώνει) και δεν συνεργάζεται. Αν και οι περιπτώσεις αυτές είναι απειροελάχιστες στη συνεργασία-συμβίωσή του με τον άνθρωπο, ισχύει και εδώ ο «νόμος» που «ένα κακό σβήνει εκατό καλά».
     «Ξύστρωτο» (ξέστρωτο) ζώο σημαίνει «γυμνό», χωρίς σαμάρι, άρα και μη χρήσιμο. Αλλά και το μη συνεργαζόμενο ζώο μπορεί να θεωρηθεί λιγότερο χρήσιμο ή επικίνδυνο. Για το συγκεκριμένο, λοιπόν, υπάρχει η εξής «προτροπή»: «Βγάλ’ του και κράτησέ του το σαμάρι» (που σου είναι χρήσιμο) «και το ίδιο απόλυσέ το-άφησέ το ελεύθερο να φύγει, γιατί σου είναι άχρηστο», που συνοψίζεται στην παροιμιώδη έκφραση «ξύστρω το (ή ξέστρω το) κι απόλα το». Εδώ υπονοείται και η άλλη «προτροπή»: μην του κάνεις κακό, απλά, «άστο ελεύθερο»! Να σημειώσουμε στο σημείο αυτό, ότι το σαμάρι, εκτός από πολύτιμο και μοναδικό μέσο φόρτωσης των ζώων, έχει χρησιμοποιηθεί πολλές φορές κατά τις εργασίες στα χωράφια και ως «κούνια» των μικρών παιδιών! Κι αυτό επιτυγχάνονταν με το «μέσα μέρος», το εσωτερικό του, αφού το γύριζαν ανάποδα!

Το εσωτερικό μέρος του σαμαριού γίνεται και «κούνια»!

     Στον άνθρωπο η έκφραση αυτή χρησιμοποιείται μεταφορικά, φυσικά. Σημαίνει: «εκείνον που σου είναι επιζήμιος, μην τον δεσμεύεις με τη φιλία σου». Όμως, η λέξη «ξύστρωτος» (ξέσρωτος) υπονοεί κι εδώ το «γυμνός», δηλαδή εκτεθειμένος, προς τιμωρία, αλλά και προς παραδειγματισμό.
     Η συγγενής και προσβλητική έκφραση σε άνθρωπο «γαϊδούρι ξέστρωτο» ή «γαϊδούρι ξεσαμάρωτο», απευθύνεται στον «γυμνό», τον «ξεδιάντροπο» για τη γύμνια του από συμπεριφορά και αξίες. Την ίδια-παρόμοια σημασία έχει και η λέξη «ξεΐγκλωτος». (Ίγκλα: το λουρί που συγκρατεί το σαμάρι, που χωρίς αυτή, φεύγει από τη θέση του).
     Προσωπικά, και όσον αφορά το ταπεινό, υπομονετικό, φιλότιμο και πολύ εργατικό γαϊδουράκι - «μέλος» της οικογένειας των απλοϊκών χωρικών, ανήκω στο μεγάλο αριθμό εκείνων που θυμώνουμε πολύ, όταν συνδυάζεται με κακούς χαρακτήρες ανθρώπων. Μπορεί ο χαρακτηρισμός να μην προσβάλει τον άνθρωπο, προσβάλει όμως το γαϊδουράκι, που ειδικά όσοι προερχόμαστε από αγροτικές περιοχές, πολλά του οφείλουμε!
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 13.4.2021

https://nikolpapak.blogspot.com/2017/05/blog-post_22.html