Το αλάτι: Ιστορικά, λαογραφικά και άλλα στοιχεία

      Δεν συνέβαινε μέχρι και το σχετικά πρόσφατο παρελθόν να γνωρίζαμε το αλάτι στη μορφή και στην αφθονία που το συναντάμε σήμερα. Στη χώρα μας η διακίνησή του γινόταν μόνο από τα κρατικά μονοπώλια, από το 1898 μέχρι το 1985, οπότε καταργήθηκε και οι αλυκές περιήλθαν σε εταιρία δημοσίων συμφερόντων. Άγνωστες, φυσικά, τότε και οι μεγάλες «αλατιέρες» και τα «βουνά» από αλάτι για τη διατήρηση των δρόμων ανοιχτών και τη διευκόλυνση της κυκλοφορίας στις περιπτώσεις χιονόπτωσης. Τα κρατικά μονοπώλια διακινούσαν ακόμη και το φωτιστικό πετρέλαιο, τα σπίρτα, τα παιγνιόχαρτα και το οινόπνευμα, στα οποία είχε επιβληθεί φόρος για την αποπληρωμή των δανείων του νεοσύστατου Ελληνικού Κράτους.
     Σε μεγάλες ποσότητες στα κρατικά μονοπώλια δεν ήταν επεξεργασμένο. Το αγοραστικό κοινό το προμηθευόταν «χύμα», το οποίο περιείχε και μεγάλα κομμάτια υπολογίσιμου βάρους, π.χ. δύο-τριών κιλών ή και πολύ μεγαλύτερα και, συνήθως, όχι πάντα καθαρό. Οι ίδιοι οι καταναλωτές ήταν υποχρεωμένοι να το επεξεργαστούν, να απομακρύνουν ξένες προσμίξεις από τη θάλασσα και, φυσικά, να το τρίψουν για τις ανάγκες της οικιακής χρήσης. Άγνωστη τότε και η «φρενίτιδα» για το ορυκτό αλάτι, που προσφέρεται σε ειδικές συσκευασίες ως είδος πολυτελείας και σε μεγάλες τιμές!
     Τα κρατικά μονοπώλια βρίσκονταν στις πόλεις και στα μεγαλύτερα κεφαλοχώρια και για να το προμηθευτούν οι άνθρωποι περπατούσαν αποστάσεις πολλών χιλιομέτρων και για πολλές ώρες με τα ζώα τους. Εννοείται ότι προμηθεύονταν μεγάλες ποσότητες για ανάλογα χρονικά διαστήματα, στο μέτρο του εφικτού, φυσικά, γιατί και το βάρος του δεν είναι καθόλου μικρό.
     Αν ρίξουμε μια ματιά και στην αρχαιότητα, θα δούμε ότι στους αρχαίους Έλληνες συμβόλιζε τη φιλία, την αλληλεγγύη και την αφοσίωση, αφού μ’ αυτό επισφράγιζαν και τις συμφωνίες τους. Επίσης, θέση είχε στις θυσίες και τις προσφορές τους προς τους θεούς. Άλλη μια συνήθεια τους, το σκόρπιζαν σε αγρούς και εκτάσεις που αφιέρωναν στους θεούς. Θέση είχε σε θρησκευτικές λατρείες και άλλων λαών, όπως των Ασσυρίων και των Περσών. Σε κάποιες περιπτώσεις το χρησιμοποιούσαν και ως μέσο συναλλαγής, με το οποίο προμηθεύονταν διάφορα προϊόντα, μέχρι που αγόραζαν και δούλους.
     Στην αρχή προμηθεύονταν το θαλασσινό από τις αλυκές με τη γνωστή μέθοδο της εξάτμισης του νερού, ενώ στη συνέχεια και ύστερα από ανασκαφές χρησιμοποιήθηκε και χρησιμοποιείται ευρέως και το ορυκτό-στερεό αλάτι. Πλούσιες σε υπέδαφος χώρες στην Αφρική και στην Ευρώπη η Αραβία, η Λιβύη, η Ισπανία, η Βοημία, η Γερμανία, η Αυστρία. Στη νότια Βολιβία βρίσκεται μεγάλη έκταση αλατιού στην επιφάνεια της γης, που υπολογίζεται ότι προέκυψε από μεγάλη λίμνη, όταν εξατμίστηκαν τα νερά της μετά την περίοδο των παγετώνων. Άλλη περιοχή στην επιφάνεια της γης με πολύ αλάτι, είναι στις όχθες της νεκράς θάλασσας, που στο νερό της ευρίσκεται σε περιεκτικότητα 24%, περίπου. Εκεί δεν ευνοείται καθόλου η ανάπτυξη υδρόβιας ζωής, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες θάλασσες, που η περιεκτικότητά του είναι 2.5-3.5%.

Οι γνωστές αλυκές Μεσολογγίου
και τα "βουνά" αλάτια που σχηματίζονται κατά τη συλλογή

Παραλία στη Νεκρά Θάλασσα

     Αξίζει, βεβαίως, ν’ αναφέρουμε ότι η ρίζα της ονομασίας σε πολλές γλώσσες του κόσμου, του ευρέως καταναλώσιμου αυτού προϊόντος είναι Ελληνική: «ἅλς» η θάλασσα στα Ομηρικά έπη (η ἅλς).
     Λόγω της μεγάλης και αναγκαίας χρήσης του, φορολογήθηκε υπερβολικά και εξοντωτικά για πολλούς λαούς. Γνωστή και η προτροπή του Μαχάτμα Γκάντι στους Ινδούς, περί το 1930, σε περιοδεία του προς τα παράλια της Ινδίας να το συλλέγουν οι ίδιοι, σαν πράξη αντίστασης στην υπερφορολόγηση που τους επέβαλλε η Αγγλική κυριαρχία.
     Εκτός από τη τη μαγειρική και τη ζαχαροπλαστική, το αλάτι έχει εφαρμογή και σε πολλές ακόμα οικιακές χρήσεις: Στις βαφές αντί για στύψη (θειικό άλας αργιλίου-καλίου), για να έχει καλύτερο αποτέλεσμα το χρώμα στα υφάσματα. Το ίδιο και στη βαφή αυγών το Πάσχα. Πολύ γνωστό και ως μέσο συντήρησης τροφών για μεγάλα χρονικά διαστήματα, π.χ. σπιτικός τοματοπολτός, ελιές, καθώς και πολλά παστά, είτε οικιακά είτε του εμπορίου.
     Ευρεία η χρήση του και στην πρακτική, αλλά και στην επιστημονική ιατρική. Λίγο αλάτι επάνω στο έγκαυμα ή και στο τραύμα, το «ψήνει» γρηγορότερα. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν το «ψήνει», αλλά αποτρέπει την ανάπτυξη μικροβίων και διευκολύνει την επούλωση. Ο μεγάλος πόνος που προκαλεί, δεν λαμβάνεται υπ’ όψιν από τους πρακτικούς που το συνιστούν. Με αλατόνερο πλένει και το νεογέννητο η μαμή μόλις γεννηθεί, για να «σφίξει» το δέρμα του. Και εδώ οι λόγοι είναι αντισηπτικοί. Επίσης, μπορεί να χρησιμοποιηθεί εναλλακτικά και για το πλύσιμο των δοντιών, αντί οδοντόκρεμας, αφού και εδώ οι λόγοι είναι ίδιοι. Στην  περίοδο αναπαραγωγής ποτίζουν αλατόνερο και τα ζώα (σε μικρή περιεκτικότητα), που πιστεύεται ότι διευκολύνει την ωορρηξία, αυξάνει τον ερωτικό οίστρο, άρα και την πιθανότητα σύλληψης.
     Στην επιστημονική ιατρική, πασίγνωστοι είναι τόσο οι ισότονοι-φυσιολογικοί οροί χλωριούχου νατρίου 0,9%, όσο και οι υπέρτονοι, καθώς και διάφορα άλλα φαρμακευτικά σκευάσματα. Η έλλειψή του στον οργανισμό (υπονατριαιμία), όπως και οι αυξημένες τιμές του (υπερνατριαιμία), μπορεί να προκαλέσουν διαταραχές, π.χ. υπέρταση, διάφορες οργανικές βλάβες ή να φτάσουν και μέχρι την καταστροφή οργάνων (π.χ. νεφρών ). Φυσιολογικά ο ανθρώπινος οργανισμός καταναλώνει πέντε έως έξι κιλά αλάτι ετησίως.
     Σημαντική θέση έχει και στη λαογραφία μας το αλάτι:
-  Γίνεται από πολλούς γνωρίζοντες με αυτό το ξεμάτιασμα.
-  Σε ορισμένες περιπτώσεις χρησιμοποιείται και σε μάγια.
-  Στον επισκέπτη/ξένο που θέλουμε να φύγει από το σπίτι, ρίχνουμε λίγο διακριτικά κάτω ή πολύ κοντά-δίπλα από το σημείο που κάθεται!
-  Συνηθίζεται να ρίχνουμε χοντρό αλάτι στη φωτιά, όταν ξενυχτάμε νεκρό στο σπίτι, για να «ξορκιστεί το κακό». Ίσως, όμως, αυτό να γίνεται για να "αιφνιδιαστούν" οι παρευρισκόμενοι που νυστάζουν και να αφυπνιστούν(!) από το "σκάσιμο" που προκαλεί η απελευθέρωση υδρατμών, οι οποίοι εγκλωβίζονται προσωρινά στο προϊόν με τη θερμοκρασία.
-  Ορισμένοι κτηνοτρόφοι αποφεύγουν να το δανείζουν σε άλλους, γιατί πιστεύουν ότι "ψοφάνε τα ζωντανά τους". 

Παροιμίες και παροιμιώδεις φράσεις:
 
-  «Φάγαμε μαζί ψωμί κι αλάτι»: Σύμβολο-αναφορά στην καλή και άριστη συνεργασία και στην ομόνοια για μεγάλο χρονικό διάστημα, αφού ούτε το φαγητό, ούτε το ψωμί γίνονται/τρώγονται χωρίς αλάτι.
-  «Ανάλατες κουβέντες»: Κουβέντες χωρίς νόημα, χωρίς ουσία.
-  «Για να γνωρίσεις τον άνθρωπο, πρέπει να φας μαζί του ένα σακί αλάτι»: Τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα, ώστε να καταναλώσεις μαζί του ένα σακί αλάτι.
-  «Αλμυρό στην τιμή»: το προϊόν.
-  «Νερό κι αλάτι όσα είπαμε» Να ξεχάσουμε/να διαλυθούν όσα αδικαιολόγητα και άπρεπα είπαμε, όπως το αλάτι στο νερό.
-  «Βάζει πολύ αλατοπίπερο στις κουβέντες του», δηλαδή, πολλή «σάλτσα».
-  «Τον έκανε τ’ αλατιού»: Το έδειρε πολύ άσχημα.
-  «Έμεινα στήλη άλατος»: έμεινα εμβρόντητος. (Φράση από την Παλαιά Διαθήκη: «Στήλη άλατος» έμεινε η γυναίκα του Λωτ, όταν από την περιέργειά της παράκουσε την εντολή Του Θεού, γύρισε το βλέμμα της πίσω και είδε την καταστροφή των Σοδόμων και τα Γομόρρων.
-  «Άλας της γης»: Φράση Του Χριστού προς τους Μαθητές Του, θέλοντας να τους τονίσει την αποστολή τους: «Υμείς έστε το άλας της γης» (Ματθαίου Ε΄, 13).
- «Όποιος κατουράει στη θάλασσα, το βρίσκει στο αλάτι»: Συνέπειες των ιδίων μη επιτρεπομένων πράξεων.
-  «Αλήθεια δίχως ψέματα, φαΐ χωρίς αλάτι: Συνώνυμη της: «η αλήθεια θέλει και το ψέμα της για να σταθεί».
-  Μην ξεχνάμε και το τετράστιχο των παιδικών μας χρόνων, για το ποιος «θα τα φυλάει» στα παιχνίδια μας:  «Αλάτι ψιλό, αλάτι χονδρό έχασα τη μάνα μου και ψάχνω να τη βρω».

--------------------------------------

Πηγές:
Εγκυκλοπαίδεια ΕΛΛΑΔΙΚΗ
 
Φωτογραφίες:
-  Διαδίκτυο
-  Προσωπικό αρχείο

 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 22.3.2022

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html

Προσευχή (ποίημα)

      Πρώτη μέρα της άνοιξης η 21 Μαρτίου. Ημέρα αισιοδοξίας, αλλά και παγκόσμια ημέρα ποίησης. Για τους δύσκολους καιρούς που μας έχουν «περικυκλώσει», αντί άλλου αφιερώματος επέλεξα ένα ποίημα – 

                                              ΠΡΟΣΕΥΧΗ

 

Στου σπιτιού το εικονοστάσι,
όταν σκέψη θα με πιάσει,
πάω, σκύβω, γονατίζω,
την ψυχή μου ανακουφίζω.
 
Πλαστουργέ μου, Συ, Θεέ μου,
τη ζωή οδήγησέ μου.
Μη μ’ αφήνεις να 'μαι μόνος,
είν’ αγκαθωτός ο δρόμος.
 
Βλέπω γύρω δυστυχία,
πόλεμοι, παρανομία,
την απάτη προσκυνάμε,
την αγάπη την ξεχνάμε.
 
Έδαφος κερδίζ’ ο φθόνος
και του δυνατού ο νόμος.
Οι μικροί, δεν αγνοούμε,
σύγχρονη σκλαβιά περνούμε.
 
Ποιος τη φτώχεια συμπονάει
και το ορφανό βοηθάει;
Τον ανήμπορο; Το γέρο;
Λίγοι ειν’ αυτοί που ξέρω.
 
Σαν το σκέφτομαι, φοβάμαι.
Αύριο, πώς, τάχα, θα 'ναι;
Τα παιδιά μας πώς θα ζήσουν;
Πώς το μέλλον τους θα χτίσουν;
 
Νοιώθω να μ’ ακούς, Χριστέ μου,
Κύριέ μου κι Οδηγέ μου.
Φώτισέ μας, κράτυνέ μας
και σε Σένα γύρισέ μας.
 
Δώσε σύνεση και γνώση
κι η αγάπη μας να δώσει
τη γαλήνη στις ψυχές μας,
να μερέψουν οι καρδιές μας.
 
Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 19.3.2022
https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html

Το αβγό: μυθολογικά, λαογραφικά και άλλα στοιχεία

    Άλυτο ακόμα το αίνιγμα από τους αρχαίους καιρούς, αν «γέννησε η κότα το αβγό ή το αβγό την κότα», όμως από τους ίδιους καιρούς αυτό πρωταγωνιστεί σε πολλές πτυχές της ζωής, όπως τη διατροφή, τη μυθολογία, τη λαογραφία, τη λογοτεχνία. Παράλληλα, ακόμα επιχειρηματολογούν οι γλωσσολόγοι αν η σωστή γραφή του είναι με «β» (αβγό) ή με δίφθογγο «αυ» (αυγό), ενώ άλλοι υποστηρίζουν ότι και οι δύο γραφές είναι σωστές. Πέρα, όμως, από τις όποιες διαφωνίες, σε όλους μας είναι γνωστό, τόσο επιστημονικά, όσο και στην πράξη, ότι μέσα του κλείνει τη δυνατότητα της αναγέννησης - τη δημιουργίας μιας νέας ζωής κι αυτό έχει δώσει πολλές «λαβές» στη μυθολογία, αλλά και στη λαογραφία, τη λογοτεχνία και στην ίδια τη ζωή.
     Πλούσια η Ελληνική μυθολογία με θέμα το αβγό, ωόν της καθαρεύουσας, και ενδεικτικά να σημειώσουμε το Δία, που μεταμορφώθηκε σε κύκνο, πλησίασε σ’ ένα ποτάμι τη Λήδα, γυναίκα του βασιλιά της Σπάρτης Τυνδάρεω και ερχόμενος σε επαφή μαζί της, εκείνη γέννησε ένα ή δύο αβγά, από τα οποία προήλθαν οι δίδυμοι Διόσκουροι Κάστωρ και Πολυδεύκης (Διόσκουροι - Δίας+κούροι), η ωραία Ελένη και η Κλυταιμνήστρα. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, από το ασημένιο αβγό του Χρόνου προήλθε ο Έρωτας. Το συναντάμε, επίσης, και στα χέρια του θεού Διονύσου, ως σύμβολο αναγέννησης. Κι ακόμα, από το κοσμογονικό αβγό που περιβάλλεται από ένα φίδι προήλθε ο κόσμος και η αρμονία του σύμπαντος. Η παρουσία τους ως κτερίσματα σε προχριστιανικούς τάφους, οδηγεί στην άποψη ότι συμβολίζει τον πρόσκαιρο θάνατο, που με την αναμενόμενη θραύση του κελύφους ξεκινάει η αναγέννηση.
     Ανάλογα πλούσια και με πολλές ομοιότητες είναι και η παγκόσμια μυθολογία. Στην Κίνα, π.χ., οι προσφορά τους σε οικεία άτομα, συμβολίζει την άνοιξη την γονιμότητα και την αναγέννηση. Στην αρχαία αιγυπτιακή θρησκεία μια χήνα του Νείλου κλώσησε το Κοσμικό Αβγό, από το οποίο βγήκε ο θεός Ρα (ο ήλιος). Οι αρχαίοι Φοίνικες πίστευαν ότι ένα τεράστιο αβγό που έπεσε στον Ευφράτη, τα ψάρια το μετέφεραν στην όχθη. Επάνω του κάθισαν περιστέρια και μόλις εκείνο ζεστάθηκε, βγήκε από μέσα του η Αφροδίτη. Κατά μία εκδοχή του Ζωροαστρισμού (Περσική θρησκεία), τον κόσμο δημιούργησε ο Αχούρα Μάζντα από ένα αβγό που «περιπλανιόταν» στο χάος για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Από αυτό δημιουργήθηκαν ο πνευματικός και ο φυσικός κόσμος, όταν χωρίστηκε στα δύο.
     Αρκετές είναι οι προχριστιανικές τελετουργίες, συνήθειες και δοξασίες που διείσδυσαν Χριστιανική θρησκεία, δίνοντας τελείως διαφορετική σημασία. Γνωστό και τότε το κόκκινο χρώμα, ως χρώμα της χαράς, της συμβολικής ανανέωσης και της ενδυνάμωσης της φύσης, υιοθετήθηκε και στη δική μας θρησκεία. Στα χρόνια του Χριστού, μάλιστα, συναντάμε τα κόκκινα αβγά σε πολλές χώρες, π.χ. Αίγυπτο, Γαλιλαία, Περσία, Ρώμη, αφού μαζί με τα κουνέλια αποτελούν σύμβολο γονιμότητας. Άλλοι πιστεύουν ότι βάφονται κόκκινα σε ανάμνηση του αίματος του Χριστού κατά τη σταύρωση. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή της παράδοσης, όταν η Μαρία η Μαγδαληνή είπε σε έναν Ρωμαίο στρατιώτη ότι ο Χριστός αναστήθηκε, εκείνος απάντησε δείχνοντάς της ένα αβγό που κρατούσε στα χέρια του: «Όσο αναστήθηκε Χριστός, άλλο τόσο τούτο το αβγό είναι κόκκινο», αλλά πριν προλάβει να τελειώσει τη φράση του, εκείνο πήρε κόκκινο ζωηρό χρώμα.
     Σήμερα  το κόκκινο αβγό πρωταγωνιστεί το Πάσχα και πάντα ενθουσιάζει παιδιά και μεγάλους, κυρίως, όμως, τα παιδιά, είτε ως έθιμο, είτε ως μέσο διακόσμησης, είτε ως μέσο διατροφής, είτε ως μέσο φυλαχτού. Μεγάλη η κινητοποίηση των νοικοκυριών για τη βαφή τους. Κυρίαρχο πάντα το κόκκινο χρώμα, που όμως έχουν υπεισέλθει και άλλοι χρωματισμοί. Και, βέβαια, το αβγό είναι το τελευταίο φαγητό που κλείνει την αποκριά το βράδυ της Τυρινής και ανοίγει η σαρακοστή και το πρώτο που κλείνει τη σαρακοστή το Μεγάλο Σάββατο το βράδυ μετά την Ανάσταση, απαραίτητος «συνοδός» της μαγειρίτσας. Να σημειωθεί ότι προηγούμενα χρόνια και ειδικά σε χωριά, που η Ανάσταση γινόταν ξημερώματα, ένα κόκκινο αβγό κι ένα κουλούρι ήταν απαραίτητο στην τσέπη του καθενός για να «στυλωθούν», μέχρι να γυρίσουν στο σπίτι, που αυτά τρώγονταν αυστηρά μετά το Χριστός Ανέστη που έλεγε ο παπάς.
     Ξεχωριστή συνήθεια και «καλλιτεχνική παρέμβαση» είναι το κόκκινο αβγό με σχέδιο ή και διάφορες ζωγραφιές με το χέρι. Εύκολο σήμερα το αυτοκόλλητο σχέδιο του εμπορίου, στο παρελθόν, όμως, γινόταν με φύλλα λουλουδιών που τα συγκρατούσε μια γυναικεία κάλτσα, η οποία τα κάλυπτε και δενόταν σφιχτά επάνω του. Τα διάφορα λουλούδια της άνοιξης ή φυλλαράκια βασιλικού  ή άλλα φύλλα φυτών, του δίνουν μια ξεχωριστή χάρη, ειδικά όταν σε περίοπτη στολίζουν έπιπλα ή προσφέρονται στο Πασχαλινό τραπέζι. Είναι τα λεγόμενα «κεντητά» ή «ξομπλωτά» αβγά. Κι αν γυρίσουμε στο ακόμα πιο μακρινό παρελθόν, που τα χημικά-βιομηχανικά χρώματα δεν ήταν ευρέως διαδεδομένα και προσβάσιμα, οι νοικοκυρές έφτιαχναν μόνες τους τις μπογιές για κάθε είδους βάψιμο από διάφορα φυτά. Στα πασχαλινά-κόκκινα χρώματα, μεγάλη ήταν η συμβολή των πέταλων παπαρούνας.
     Ευρύτατα διαδεδομένο έθιμο είναι και τσούγκρισμα του κόκκινου αβγού όλες τις Πασχαλινές ημέρες, με τις φράσεις «Χριστός Ανέστη – Αληθώς Ανέστη» από τους «αντιπάλους». Ορισμένοι φροντίζουν και διαλέγουν το πιο «γερό», για να κατορθώσουν να σπάσουν όσα γίνεται περισσότερα των άλλων, που σε πολλές περιπτώσεις όμως αποδεικνύονται αυτοί από την πρώτη στιγμή οι «ηττημένοι» και μένουν απλοί παρατηρητές στης παρέας τις «αβγομαχίες»! Εδώ σε κάποιες περιπτώσεις δεν λείπουν και οι «ζαβολιές» με ξύλινα κόκκινα αβγά(!), που κάποιοι έχουν μόνιμα στην τσέπη τους τις Πασχαλινές ημέρες για να αποδεικνύονται πάντα οι «δυνατοί», αφού εκείνος που το αβγό του νικάει τα άλλα, θεωρείται δυνατός και τυχερός. Τυχερός, θεωρείται, επίσης, και αυτός που θα του «τύχει» δίκροκο αυτό, οποιαδήποτε στιγμή του χρόνου. Για άλλους το σπάσιμο του κόκκινου αβγού συμβολίζει το «σπάσιμο»-άνοιγμα του Τάφου και την Ανάσταση Του Χριστού.
     Το βάψιμο των αβγών γίνεται την Μεγάλη Πέμπτη, ως ημέρα κάπως χαρμόσυνη, αφού τότε παρέδωσε ο Χριστός στους ανθρώπους τα Άχραντα Μυστήρια στο Μυστικό Δείπνο. Η βαφή αποφεύγεται σε σπίτια με πρόσφατο πένθος, ή εκεί τα βάφουν με μαύρο χρώμα, κάτι που δεν είναι και τόσο συνηθισμένο.
     Το αβγό πρωταγωνιστεί και ως «αμοιβή» στα παιδιά που περνάνε από τα σπίτια και λένε τα κάλαντα το Σάββατο του Λαζάρου, βάζοντάς τα οι νοικοκυρές προσεκτικά στο στολισμένο καλάθι με λουλούδια που εκείνα κρατάνε, με την ευχή «καλή Ανάσταση». Δεν πρέπει εδώ να παραλείψουμε και το σοκολατένιο αβγό, δώρο, κυρίως, στα παιδιά από τους γονείς και ιδιαίτερα από τους νονούς, μαζί με τη λαμπάδα. Δεν θα παραλείψουμε, επίσης, και το αβγό κοσμηματοθήκη, στο παρελθόν υφασμάτινο και χάρτινο, που δινόταν κυρίως ως πασχαλινό δώρο σε νέες γυναίκες, ιδίως αρραβωνιασμένες ή νιόπαντρες.
     Η φύλαξη του κόκκινου αβγού στο εικονοστάσι του σπιτιού όλο το χρόνο, μέχρι την επόμενη Ανάσταση που θα ανανεωθεί, θεωρείται ότι έχει θεραπευτικές, προστατευτικές ή και θαυματουργικές ακόμα ιδιότητες για το καλό του σπιτιού, την υγεία και την ευημερία των μελών όλης της οικογένειας.
     Ευρέως διαδομένα και τα έθιμα με τα αβγά της αποκριάς, για τα οποία μπορείτε να διαβάσετε σε άλλο άρθρο του ιστολογίου μου, ΕΔΩ.
     Βασικό είδος διατροφής το προϊόν αυτό της κότας, εφάμιλλο με το κρέας της, πρωταγωνιστεί στη ζωή του ανθρώπου από τα πρώτα βήματα της ζωής του. Αβγό μελάτο για το μικρό, αλλά και για το άρρωστο παιδί να δυναμώσει με τις βιταμίνες του. Αβγό και για τον ενήλικα άρρωστο, αβγό προσφάι για την γρήγορη και εύκολη αντιμετώπιση της πείνας, για το κολατσιό, για το σχολείο, για το χωράφι, για τον τσοπάνη στο βουνό, τηγανητό για το μουσαφίρη και τον περαστικό που θα μπουν στο σπίτι απροειδοποίητα, και για να «ξεντροπιαστεί» και η νοικοκυρά και το σπίτι της. Λίγο κούνημα κοντά στο αυτί για να διαπιστωθεί αν είναι κλούβιο και η φιλοξενία με λίγο ψωμί και τυρί γίνεται Αβραμιαία, για να «στυλωθούν» κι αυτοί και να συνεχίσουν το δρόμο τους. Λίγα αβγά και ως «αντίδωρο» στην προσφορά «να βγει η υποχρέωση». Να σημειώσουμε, ακόμα, πως στην ερώτηση «τί θα φάμε σήμερα;», η πρώτη απάντηση ήταν «ψωμί και τυρί» και η δεύτερη «δυο αυγά», αν δεν υπήρχε κάτι άλλο στο σπίτι.
     Ιδιαίτερα καλά φυλαγμένα και τα αυγά που θα βάλει η νοικοκυρά στην κλώσα. Πριν λάβουν τη θέση τους για να τα κλωσήσει, τα σταυρώνει, μπορεί και να τους ρίχνει λίγο αγιασμό και πολύ συχνά βάζει δίπλα τους, αλλά προστατευμένα, ένα μεταλλικό αντικείμενο, π.χ. πέταλο, για να μην κινδυνεύουν όταν μπουμπουνίζει. Για την κλώσα μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα  ΕΔΩ .
     Τα οικόσιτα πουλερικά, και ειδικά η κότα, συναντάται σε πολλές πτυχές της λαογραφίας. Μεταξύ αυτών και το «σημαδαύγουλο», αβγό διαφορετικό του κανονικού μεγέθους (ίσως μικρό και χωρίς ή ατροφικό κρόκο), που όσοι ξέρουν να το «διαβάζουν», προβλέπουν και τι πιθανόν να συμβεί! Συνήθως το «σημαδαύγουλο» δεν είναι καλός οιωνός για το σπίτι και την οικογένεια. Άλλη γνωστή πρόληψη είναι ότι δεν πρέπει να τα «δουν τ’ αστέρια» (να μην βγουν από το σπίτι – να μην δοθούν σε κάποιον νύχτα, γιατί φεύγει ο πλούτος από το σπίτι.
     Λίγες κότες στην αυλή της νοικοκυράς, ήταν/είναι ένα μικρό κεφάλαιο και πηγή εισοδήματος για όλη την οικογένεια. Χωρίς ιδιαίτερες επαγγελματικές γνώσεις, η αβγοπαραγωγή εξαρτάται από το εργατικό δαιμόνιο, την αντίληψη και την εφευρετικότητα της ίδιας, τη φροντίδα και την κατάλληλη τροφή στις κότες της. Απαραίτητος εκεί και ο άρχοντας του κοτετσιού και καλός «μετεωρολόγος», αλλά και «ξυπνητήρι» της οικογένειας, ο κόκορας, για την καλή αναπαραγωγή του «χαρεμιού» του.
     Αναφερόμενοι εδώ στην αντίληψη και την εφευρετικότητα της νοικοκυράς, ας αναφέρουμε και την εφευρετικότητα ενός δασκάλου, που είχε διοριστεί σ’ ένα ορεινό χωριό. Έχοντας ένα αβγό σε κάποια μαθήματα της γεωγραφίας, το έδειχνε στα παιδιά και το παρομοίαζε με τη σφαιρικότητα της γης(!), ζητώντας από αυτά να του ζωγραφίσουν το καθένα επάνω σ’ ένα ωμό αβγό(!) την Ελλάδα ή κάποιο νομό της και να του πάνε, για να τα… βαθμολογήσει! Όταν του τελείωναν, ζητούσε επανάληψη της… ζωγραφικής με άλλο νομό!
     Λίγα φυλαγμένα αβγά από τη νοικοκυρά στο κασόνι, μέσα στο στάρι ή το καλαμπόκι για δροσιά, σταθερή θερμοκρασία, αλλά και καλή προφύλαξη από σπάσιμο, ήταν μια μικρή οικονομική απαντοχή για το σπίτι, αφού αποτελούσαν πάντα και μέσο συναλλαγής. Αυτά έδινε στο μπακάλη για να πάρει το λάδι, το πετρέλαιο, το σαπούνι ή τη ζάχαρη, αυτά και στο γυρολόγο για να μαζέψει «σπυρί-σπυρί» την προίκα των κοριτσιών.
     Η μεγάλη βιομηχανική παραγωγή και η εύκολη εμπορική διακίνηση των αβγών σήμερα, έχει λύσει το πρόβλημα της προμήθειάς τους στις πόλεις, που κάποτε περίμεναν με λαχτάρα πότε να «έρθουν» από το χωριό. Και τώρα, όμως, τα χωριάτικα είναι πάντα περιζήτητα, αφού οι κότες είναι κυρίως ελευθέρας βοσκής και τα προϊόντα τους ιδιαίτερης θρεπτικής αξίας.
     Με το αυγό έχουν ασχοληθεί και μεγάλοι της λογοτεχνίας μας. Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος γράφει για το πασχαλινό:
     «Βάφουμε κόκκινα τ' αβγά του Πάσχα, είτε για να τα κάμουμε ακόμα πιο χαρούμενα σύμβολα, αφού το κόκκινο είναι το χρώμα της χαράς, είτε γιατί κι αυτό, μαζί με τόσα άλλα, το πήραμε από τους Εβραίους που έβαφαν το Πάσχα όλα τους τα πράγματα κόκκινα, ακόμα και τους τοίχους των σπιτιών τους […]. Αυτά, τέλος πάντων, λένε οι σοφοί για την καταγωγή των κόκκινων αβγών. Καθώς βλέπετε, είναι κάπως δύσκολο να εξακριβωθεί η αλήθεια. Αλλά τι μας μέλει; Φτάνει που το έθιμο είναι όμορφο κι αθώο. Ούτε αίμα χύνει, ούτε πόνο προξενεί. Λίγη βαφή στο τσουκάλι που θα βράσουν και τ' αβγά βγαίνουν από κει μέσα πασχαλιάτικα».
     Παρόμοια αναφορά κάνουν και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και ο Εμμανουήλ Ροΐδης. Η δε έκφραση, «χάσαμε τ’ αβγά και τα πασχάλια», ανήκει στο σατιρικό ποιητή Γεώργιο Σουρή, ονοματίζοντας «πασχάλια»  τα κόκκινα αβγά.
     Μεταξύ των «διάσημων αβγών» όλων των εποχών, συγκαταλέγονται και τα «Φαμπερζέ», που δανείστηκαν το όνομά τους από τον κατασκευαστή τους. Ο Φαρμπεζέ ήταν από τους μεγαλύτερους Ρώσους χρυσοχόους-κοσμηματοποιούς και σχεδιαστές διακοσμητικών ειδών. Φιλοτέχνησε τα αβγά του με πολύτιμους λίθους, που γοήτευσαν Ευρωπαίους βασιλείς, αυτοκράτορες και ηγέτες. Ο τσάρος Αλέξανδρος παρήγγειλε πρώτος για την τσαρίνα Μαρία Φιοντόροβα το 1884, ενώ ο διάδοχός του Νικόλαος ο Β΄ συνέχισε την παράδοση, παραγγέλλοντάς δύο κάθε χρόνο, ένα για τη μητέρα του και ένα για τη σύζυγό του αυτοκράτειρα Αλεξάνδρα. Η παράδοση αυτή συνεχίστηκε μέχρι την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 στη Ρωσία. Μέχρι τότε είχαν κατασκευαστεί 54 πασχαλινά αβγά Φαμπερζέ και κανένα από αυτά δεν ήταν ίδιο με άλλο.
     Δεν πρέπει να ξεχνάμε ακόμα:
-  Το ξύλινο αβγό της μοδίστρας, «δεξί χέρι» στο ράψιμο.
-  Τα χρυσά αβγά των παιδικών παραμυθιών.
-  Την ευρεία χρήση του στη μαγειρική και τη ζαχαροπλαστική.
-  Το «αβγό του Κολόμβου». Ο διάσημος θαλασσοπόρος κατάφερε να το στήσει όρθιο σπάζοντας τη βάση του, αποδεικνύοντας πως μόνο αυτός σκέφτηκε να ταξιδέψει προς τα δυτικά, όταν όλοι οι άλλοι θαλασσοπόροι ακολουθούσαν αντίθετη πορεία προς τις Ινδίες.
-  «Το αβγό του φιδιού», που συχνά χρησιμοποιούμε στο λόγο μας, είτε σαν παροιμιώδη, είτε σαν λογοτεχνική ή μεταφορική έκφραση.
 
Γνωστές παροιμίες και παροιμιώδεις εκφράσεις:
 
-  Ακόμα δε βγήκε απ’ τ’ αβγό... 
-  Απ’ αυτούς κι αβγά να πάρεις, μέσα κρόκο δε θα βρεις. 
-  Κάτσε στ’ αβγά σου!
-  Απ’ τ’ αβγοτσόφλι μαλλί κι από νύχι γάλα.
-  Της γειτόνισσας τ’ αβγά είναι πάντα πιο καλά. 
-  Θα μας κάνει το χρυσό αβγό…
-  Αβγά σου καθαρίζουνε;
-  Ή η πέτρα χτυπήσει το αβγό ή το αβγό την πέτρα, το αβγό θα σπάσει.
-  Προτού σκάσουν τ’ αβγά, άρχισε να μετράει τα πουλιά.
-  Τ’ αβγά δεν βάφονται με πορδές.
-  Για τον γαμπρό γεννάει κι ο κόκορας αβγό.
-  Πιάσ’ τ’ αβγό και κούρευτο.
-  Σιγά τ’ αβγά! (ή σιγά τα ωά!).
-  Από άσπρο αβγό βγαίνει μαύρο πουλί.
-  Γέννησε η κότα το αβγό και τ’ άκουσε όλ’ η γειτονιά.
-  Έκλεψε τ’ αβγό; Θα κλέψει και την κότα.
-  Κάλλιο να ’χω σήμερα τ’ αβγό παρά αύριο την κότα.
-  Αλλού τα κακαρίσματα κι αλλού γεννάν οι κότες.

-  Είσαι μεγάλης όρνιθας αβγό!
-  Δείρ’ τον για τ’ αβγό, για να μην πάρει και την κότα.
-  Το αβγό φυλάει το βόδι.
     Η τελευταία παροιμία-παροιμιώδης έκφραση λέγεται από τους προληπτικούς, που αν προκληθεί μια κλοπή ή δολιοφθορά στο σπίτι από κάποιον κακόβουλο, αυτή θα «στρέξει» (θα έχει αντίκτυπο) σε κάτι μεγαλύτερο ή πολύ μεγαλύτερο. Μπορεί σε αντικείμενο αξίας ή και σε αρρώστια.

--------------------------------

Πηγές:

-  Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ

-  Διαδίκτυο 
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 18.3.2022

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html   

Βιβλιοπαρουσίαση: «Στιγμές», της Παναγιώτας Π. Λάμπρη

    Άλλο ένα βιβλίο-μία ακόμα ηλεκτρονική, διαδικτυακή αυτοέκδοση της πολύ γνωστής εκπαιδευτικού και λογοτέχνιδος Παναγιώτας Π. Λάμπρη έρχεται να προστεθεί στο πολύ μεγάλο πνευματικό της οικοδόμημα. Μετά τις πολλές έντυπες εκδόσεις της και τις ηλεκτρονικές-διαδικτυακές που ακολούθησαν και, παράλληλα με την συνεχή-πολύ πλούσια αρθρογραφία της σε εφημερίδες και περιοδικά, προφέρει δωρεάν στο αναγνωστικό κοινό τη συλλογή της με ποιήματα χαϊκού με τον τίτλο "Στιγμές", που έχουν πολλά να διδάξουν.

     Ποτέ δεν περιορίστηκε η διδασκαλία της καταξιωμένης φιλολόγου, συγγραφέως, ποιήτριας, ερευνήτριας, λαογράφου στις σχολικές αίθουσες και με κάθε τρόπο παρέχει απλόχερα την παιδεία της στον καθένα μας. Όπως και η ίδια αναφέρει σε σημείωμά της, το χαϊκού είναι ιαπωνική ποιητική φόρμα, η οποία αποτελείται από 17 συλλαβές, που παραδοσιακά αναπτύσσονται σε τρίστιχα των 5, 7 και 5 συλλαβών, χωρίς να αποκλείεται πιο ελεύθερη ανάπτυξή τους, ενώ ο ποιητής προσπαθεί ν’ αποτυπώσει τη στιγμή, ώστε αυτή να ζήσει στην αιωνιότητα.
     Αν και το χαϊκού σημαίνει «αστείος στίχος», από τα πρώτα κιόλας ποιήματα διαπιστώνει ο αναγνώστης ότι το παρουσιαζόμενο έργο «Στιγμές» τον καλεί σε ό,τι η ποιήτρια επιχειρεί: σ’ ένα ξεχωριστό ταξίδι που μπορεί να του δώσει σκέψη, σχετικά με την αρχαία σοφία του «ουκ εν τω πολλώ το εύ, αλλ᾿ εν τω εύ το πολύ». Πιστό λοιπόν, το πόνημά της στο «το Λακωνίζειν εστί φιλοσοφείν», τα ποιήματά της είναι ταυτόχρονα και αποφθέγματα κι αυτό δεν είναι καθόλου υπερβολή. Συμβολικός, αλλά και πραγματικός και ο τίτλος του βιβλίου, αφού μια στιγμή περισυλλογής έχει τη δύναμη πολλά ν’ αλλάξει.
     Αξιοσημείωτο και το ότι το βιβλίο της είναι αφιερωμένο «στα παιδιά, τη χαρμοσύνη και την ελπίδα του κόσμου», στη συνέχεια της ζωής, κάτι ισάξιο, δηλαδή, του «dum spiro spero».
     Οι σελίδες του βιβλίου ξεπερνούν τις εκατό, εκατόν οκτώ για την ακρίβεια, με αξιόλογη εικονογράφηση και ο αναγνώστης μπορεί να περιηγηθεί σ' αυτές πολύ εύκολα, φτάνει να εισέλθει στον σύνδεσμο της ανάρτησης της ποιήτριας, εδώ:

https://issuu.com/panagiotalampri/docs/_ 

     Εντελώς ενδεικτικά παραθέτω έξι ποιήματα χαϊκού της φίλης Παναγιώτας, για αμεσότερη επαφή με αυτά του αναγνώστη της παρούσας βιβλιοπαρουσίασης, αλλά και για την διαπίστωση του πόσες πολλές σκέψεις, προβληματισμούς και αλήθειες κρύβουν οι στίχοι της:
 

«Όταν των παιδιών

η ψυχή υποφέρει,

κόσμε στοχάσου!»

***

«Τα αγάλματα

ποιόν δρόμο πήρανε;

Πολλή η σιγή»

***

«Σταγόνες βροχής

ραίνουν το παράθυρο.

Δάκρυα ή σπονδή;»

***

«Η Πατρίδα μου

 θυμάται, γιορτάζει,

στεφάνους πλέκει»

***

«Τιμή και δόξα

στην ελληνική λαλιά

 χθες, νυν και αεί»

***

«Βάνδαλοι φρικτοί

στο δημόσιο χώρο

φρικτά ασελγούν»

 
     Από καρδιάς οι ευχαριστίες μου  στη πολύτιμη φίλη μου Παναγιώτα για το ακριβό της δώρο, από καρδιάς και η ευχή να πολυταξιδέψει, να πολυδιαβαστεί και θεωρώ βέβαιο ότι θα πολυσυνετίσει!
 

Νίκος Χρ.Παπακωνσταντόπουλος, 14.3.2022

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html

Καθαρά Δευτέρα και λαγάνα: Θρησκευτικά και λαογραφικά στοιχεία

     Η Καθαρά Δευτέρα είναι η πρώτη μέρα (αυστηρής) νηστείας και προετοιμασίας για το Πάσχα. Πάσχα (πάσχα=πέρασμα) ονόμασαν και οι Ισραηλίτες την αναχώρησή τους-το πέρασμά τους τους από την Αίγυπτο για τη Γη της Επαγγελίας (Χαναάν). Σύμφωνα με προτροπή του Μωυσή (δεύτερο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης «Έξοδος»), η αναχώρηση αυτή έγινε βιαστικά. Στις σύντομες προετοιμασίες τους ήταν και ο άζυμος άρτος (ψωμί χωρίς προζύμι), για να κερδίσουν χρόνο.
     Την πρώτη μέρα, λοιπόν, της δικής μας - Χριστιανικής προετοιμασίας για το Πάσχα (πέρασμα στη σωτηρία και στη Ζωή, που είναι ο Χριστός), την «περνάμε» με λαγάνα, που είναι άζυμο-«βιαστικό» ψωμί. Και μιλάμε για την παραδοσιακή λαγάνα, που παρασκευάζεται χωρίς προζύμι ή μαγιά και ψήνεται αμέσως. Η λαγάνα του εμπορίου, όχι μόνο μαγιά έχει, αλλά μπορεί να περιέχει και διάφορα άλλα υλικά, π.χ. ελιές, σταφίδες, που την κάνουν πολύ πιο νόστιμη από το καθημερινό ψωμί.
   Η ονομασία λαγάνα, μας είναι γνωστή και από την αρχαιότητα (Αριστοφάνης, Εκκλησιάζουσες). Την συναντάμε, επίσης και με τις ονομασίες «ίτριον» και «λάγανον», μεταφραζόμενες ως λεπτό και πλατύ είδος ψωμιού από αλεύρι και λάδι ή είδος ψωμιού με σουσάμι και μέλι, αντίσοιχα. Στα λατινικά την συναντάμε με την ονομασία «tracta».

    Το άζυμο ψωμί, εν προκειμένω η λαγάνα, έχει και μία άλλη έννοια. Από την Καθαρά Δευτέρα ο Χριστιανός «καθαίρεται», εξαγνίζεται, καθαρίζεται και διατροφικά. Το άζυμο ψωμί είναι λιτό και παρέχει αυτή τη δυνατότητα, αφού ως μη ιδιαίτερα νόστιμο δεν προκαλεί απόλαυση. Στη νηστεία δίνεται μεγάλη σημασία στην εγκράτεια και στην αποφυγή της απόλαυσης.
     Αρκετοί είμαστε εκείνοι θυμόμαστε που πως ο σπιτικός φούρνος έκαιγε για να ψήσει το ψωμί της οικογένειας μια φορά τη βδομάδα, περίπου. Αν το ψωμί τέλειωνε απρογραμμάτιστα, π.χ. λόγω άφιξης μουσαφιραίων που δεν τους περιμέναμε, η νοικοκυρά ζύμωνε τη λεγόμενη «λειψή», ένα καρβέλι ψωμί χωρίς προζύμι και το έψηνε στη γάστρα για να καλυφθούν άμεσα οι ανάγκες διατροφής της οικογένειας, που κυρίως το ψωμί αυτό ήταν μπομπότα. Κι αυτό, γιατί η διαδικασία ν’ «αναπιαστεί» το προζύμι και μέχρι να «γίνει» το ψωμί για το φούρνο, απαιτούνται περίπου δώδεκα ώρες. Το χειμώνα, λόγω του κρύου, οι ώρες ωρίμανσης (να «γίνει») μπορεί να είναι περισσότερες.
     Ως συνέχεια της αποκριάς η Καθαρά Δευτέρα, δεν είναι καθόλου πτωχή σε έθιμα, τα οποία τηρούνται απαρέγκλιτα σε πολλά μέρη της Πατρίδας μας.
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 6.3.2022

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html

Η Ανάσταση στον καιρό της πανδημίας

Φίλες και φίλοι,
      Ένα ακόμα βιβλίο μου «ετοιμάζει τις βαλίτσες του», να φύγει για το τυπογραφείο. Αντί άλλης προπαρουσίασης, παραθέτω μέρος της εισαγωγής του. Σας ευχαριστώ για την αγάπη με την οποία έχετε αγκαλιάσει όλα τα προηγούμενα, κάτι που με κάνει βέβαιο ότι ίδιο θα κάνετε και γι’ αυτό!

***

Εισαγωγή

 
     Η παρούσα έκδοση είναι το ενδέκατο έντυπο βιβλίο μου, «αδελφό», θα έλεγα, του προηγούμενου «επιλεγμένα», που εκδόθηκε το 2018. Τον τίτλο του δανείστηκε από το πρώτο διήγημα της συλλογής, «Ανάσταση στον καιρό της πανδημίας», κι αυτό έγινε για δύο λόγους:
     Ο πρώτος λόγος, γιατί το διήγημα αυτό αναφέρεται στην Ανάσταση του 2020, που τη γιορτάσαμε με κλειστές τις Εκκλησιές μας. Αν και η χαρμοσυνότερη γιορτή το Πάσχα, εκείνο του 2020 μας γέμισε αρνητικά συναισθήματα, εν μέσω πανδημίας. Γιορτάσαμε ιδιότυπα και πρωτόγνωρα, είτε στα μπαλκόνια των σπιτιών μας, είτε στις αυλές, είτε στις ταράτσες των πολυκατοικιών μας, είτε μπροστά στην τηλεόραση, όμως γιορτάσαμε! Δεν μας περιόρισαν τα υγειονομικά μέτρα να νοιώσουμε και να εκφράσουμε τα θρησκευτικά μας συναισθήματα, ν’ ανάψουμε, έστω και μόνοι μας και να κρατήσουμε στα χέρια μας την Αναστάσιμη λαμπάδα, να προσευχηθούμε και να ευχηθούμε για κάτι πάντα το καλύτερο, ν’ αγκαλιάσουμε τους πολύ κοντινούς μας συγγενείς και ν’ ανταλλάξουμε το φιλί της αγάπης!
     Ο δεύτερος λόγος, γιατί όλα, σχεδόν, τα διηγήματα και τα ποιήματα του παρόντος βιβλίου, είναι δημιουργήματα της περιόδου της πανδημίας. Ο περιορισμός δεν μας άφησε άπραγους πνευματικά, οπότε το μικρό και ταπεινό αυτό πνευματικό μου «παιδί» δικαιούται κατά τι να δανειστεί τον τίτλο του πρώτου διηγήματος και μεταφορικά…
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 2.3.2022

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html