Προσκύνημα στα Δερβενάκια

 

     Ήταν κάπως ξαφνική η σκέψη μας με τη σύζυγό μου για μια ημερήσια ή διήμερη εξόρμηση σε κοντινό προορισμό από την Αθήνα, το τελευταίο Σαββατοκύριακο του Νοεμβρίου. Μεταξύ των επιλογών που είχαν «πέσει στο τραπέζι» ήταν και το Ναύπλιο. Πολλές οι εξορμήσεις μας εκεί, αλλά η για πολλούς λόγους ιστορική και προικισμένη από τη φύση αυτή πόλη δεν «χορταίνεται»! Όμως, τη νύχτα της Παρασκευής τα καιρικά φαινόμενα ήταν πολύ έντονα: Βροχή, αστραπές, βροντές και δυνατός αέρας. Έτσι, το «συννεφάκι» με τα όνειρα που είχε σχηματιστεί πάνω από το κεφάλια μας, διαλύθηκε άδοξα.
     Ξημέρωσε Σάββατο και η μέρα ήταν τελείως διαδορετική! Ανοιξιάτικη! Λαμπερός η ήλιος, κανένα συννεφάκι στον ουρανό και μια «ξεπλυμένη» από τη βροχή ατμόσφαιρα, που σε ξεσήκωνε χωρίς δεύτερη σκέψη! Έτσι, το «συννεφάκι» με τα όνειρα δημιουργήθηκε αμέσως και πάλι και χωρίς χρονοτριβή ξεκινήσαμε.
     Ελάχιστη η κίνηση στην εθνική οδό και το ταξίδι ήταν πραγματικά απολαυστικό, κάτω από τον λαμπερό ήλιο. Παρά την ολονύχτια έντονη βροχή, τα μισάνοιχτα παράθυρα στο αυτοκίνητο μπορεί και να επιβάλλονταν. Η χιλιομετρική απόσταση για τον προορισμό μας, δεν ήταν ιδιαίτερα μεγάλη και η χαλαρότητα μας διακατείχε. Μια ξαφνική σκέψη για ένα προσκύνημα στα ιστορικά Δερβενάκια, μόλις είδαμε την πινακίδα μπροστά μας, έγινε αμέσως απόφαση με μεγάλο ενθουσιασμό και από τους δυο μας. Αν και έχουμε επισκεφθεί ξανά και ξανά το ιερό αυτό χώρο, ένα τέτοιο προσκύνημα είναι πάντα ενδόμυχη επιθυμία και το χρέος και η απότιση φόρου τιμής στους αγωνιστές της Λευτεριάς, είναι καθισμένα μόνιμα μέσα μας και όλες τις εποχές του χρόνου. Άλλωστε, η παράκαμψη από το δρόμο μας ήταν πολύ μικρή: Μόλις δύο χιλιόμετρα.
     «Θα είναι, όμως, το εκκλησάκι του αγίου Σώστη ανοιχτό;». Αυτή η σκέψη στριφογύριζε στο μυαλό μας, τον ελάχιστο χρόνο που μεσολάβησε από τη στιγμή που το αποφασίσαμε, μέχρι που φτάσαμε. Με το μισό γύρισμα της χειρολαβής της πόρτας, άνοιξε εύκολα. Κάποιοι άλλοι προσκυνητές είχαν προηγηθεί και το καντήλι στο ένα από τα δύο μανουάλια ήταν αναμμένο! Το θυμίαμα μοσχοβολούσε και μια ατμόσφαιρα πραγματικής κατάνυξης μέσα στο ιστορικό εκκλησάκι μας συνεπήρε αμέσως με το που μπήκαμε.

Το εκκλησάκι του αγίου Σώστη στα Δερβενάκια

     Πολλά συναισθήματα κυριαρχούσαν και στους δυο μας, τη στιγμή που ανάψαμε το κεράκι και το βάλαμε στο μανουάλι, που συνοψίζονταν σε δύο πολύ έντονα: Δέος και συγκίνηση! Ανταλλάξαμε κάποιες σκέψεις μας για τις δυσκολίες της έκβασης της νικηφόρας εκείνης ιστορικής μάχης, εκφράζοντας πάντα το θαυμασμό μας και την ευγνωμοσύνη μας στο Γέρο του Μοριά, για το στρατηγικό σχέδιό του, που ταπείνωσε με τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο την αυτοπεποίθηση και την έπαρση του Δράμαλη. Οι πολλές και σε περίοπτες θέσεις εντοιχισμένες μαρμάρινες επιγραφές του μνημείου, αυτές και μόνο είναι αρκετές να διδάξουν την ιστορία στον επισκέπτη.

Οι πολλές και σε περίοπτες θέσεις
εντοιχισμένες μαρμάρινες επιγραφές του μνημείου,
αυτές και μόνο είναι αρκετές να διδάξουν την ιστορία στον επισκέπτη.

Διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου για πρόχειρο γευμάτισμα και χαλάρωση

      Δεν μπορούμε να κρύψουμε και την ευχάριστη έκπληξη που νοιώσαμε, όταν βρήκαμε και είδαμε να έρχονται κι άλλοι επισκέπτες στο χώρο, κάτι που σημαίνει ότι μνημεία με ιστορική αξία προσελκύουν το σεβασμό στα ίδια, στο δώρο της Ελευθερίας και στους αγωνιστές της, που με τιτάνιους αγώνες και πολύ αίμα την χάρισαν σε όλους εμάς τους νεότερους. Θα ήταν παράλειψη, όμως, να μην αναφερθούμε και στα δυσάρεστα συναισθήματα που νοιώσαμε, αντικρύζοντας την πλήρη εγκατάλειψη και την εικόνα αθλιότατος του εντευκτηρίου του αγίου Σώστη, παρ’ όλο που μια μαρμάρινη επιγραφή ενημερώνει τον επισκέπτη ότι οι εργασίες συντήρησης και εξωραϊσμού χρηματοδοτήθηκαν πρόσφατα (το 2022), από την Περιφέρεια Πελοποννήσου. Πληροφορίες θέλουν οι εγκαταλελειμμένες κτιριακές εγκαταστάσεις να ανήκουν στη Μητρόπολη Κορινθίας. Σημειώνεται ότι στο πρόσφατο παρελθόν είχε βανδαλιστεί και η βάση του ανδριάντα του Κολοκοτρώνη και αποκαταστάθηκε με χορηγίες του οικείου δήμου.

Η εγκατάλειψη του εντευκτηρίου του αγίου Σώστη
και η ενημέρωση της Περιφέρειας

     Η  εξόρμησή μας στο Ναύπλιο ήταν ιδιαίτερα όμορφη και χορταστική, όπως και όλες οι προηγούμενες, άλλωστε. Σαν «αποχαιρετιστήρια» κίνηση, λίγο πριν πάρουμε το δρόμο της επιστροφής από την ιστορική πόλη, δεν παραλείψαμε το καθιερωμένο κάθε φορά προσκύνημά μας στην εκκλησία του αγίου Σπυρίδωνα, αποτίοντας συνάμα και φόρο τιμής στον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, που δολοφονήθηκε στην είσοδο του ναού το πρωινό της 27^ης Σεπτεμβρίου 1831.
 
Ιστορικά στοιχεία
 
     Τα Δερβενάκια είναι οικισμός του Δήμου Νεμέας του νομού Κορινθίας. Οι αρκετά λιγότεροι από τους εκατό κατοίκους του ασχολούνται κυρίως με την γεωργία. Το χωριό ιδρύθηκε εκεί περί το 1700 από Αρκάδες, που αναζήτησαν προστασία από τούρκους και αρβανίτες. Η ονομασία του προέρχεται από λέξη τουρκικής ρίζας και σημαίνει «πέρασμα».
     Στο τέλος της άνοιξης του 1822 ο Μαχμούτ Δράμαλης πασάς οργάνωσε εκστρατεία με πολύ μεγάλη στρατιωτική δύναμη, για να καταπνίξει την επανάσταση στην Πελοπόννησο. Περνώντας από τον Ισθμό, κατέκαψε την Κόρινθο και συνέχισε προς το Άργος, με τελικό προορισμό την πρωτεύουσα Τριπολιτσά. Παρά τις λάθος πληροφορίες που άφησε ο Δράμαλης να διαρρεύσουν, ο Κολοκοτρώνης αντιλήφθηκε το πονηρό του σχέδιο και οργάνωσε επίθεση εναντίον του στα στενά των Δερβενακίων, καίγοντας παράλληλα τα σπαρτά, ώστε να πλήξει και τον ανεφοδιασμό του εχθρού. Στις αντιρρήσεις άλλων οπλαρχηγών, ο Κολοκοτρώνης δεν πείσθηκε. Παρά την μεγάλη υπεροχή του στρατού του Δράμαλη (αναφέρεται ότι είχε 30.000 στρατό και οι Ελληνικές δυνάμεις έφταναν μόλις τους 2.500), η πανωλεθρία που υπέστη από το καλά οργανωμένο σχέδιο του Κολοκοτρώνη ήταν πολύ μεγάλη, που τον ανάγκασε ν’ αλλάξει τα σχέδιά του και να επιστέψει στην Κόρινθο. Στην στρατηγικής σημασίας αυτή μάχη, μεγάλος ήρωας ανεδείχθη και ο Νικήτας Σταματελόπουλος, (Νικηταράς), στον οποίο προσαρτήθηκε και το προσωνύμιο «τουρκοφάγος».

Στη βάση του ανδριάντα διαβάζουμε στίχους του δημοτικού τραγουδιού:
ΤΗΣ ΡΟΥΜΕΛΗΣ ΟΙ ΜΠΕΗΔΕΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΜΩΡΙΑ ΟΙ ΑΓΑΔΕΣ
ΣΤΑ ΝΤΕΡΒΕΝΑΚΙΑ ΚΟΙΤΟΥΝΤΑΙ ΚΟΡΜΙΑ ΔΗΧΩΣ ΚΕΦΑΛΙΑ
ΣΤΡΩΜΑ ΕΙΧΑΝΕ ΤΗ ΜΑΥΡΗ ΓΗΣ ΠΡΟΣΚΕΦΑΛΟΣ ΤΙΣ ΠΕΤΡΕΣ
ΚΙ ΑΠΑΝΩ ΓΙΑ ΣΚΕΠΑΣΜΑΤΑ ΤΑ ΧΙΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΠΑΓΟΥΣ

     Μετά την νίκη αυτή, ο Κολοκοτρώνης είχε εγκαταστήσει φρουρά στη διάβαση του αγίου Σώστη, για να μην έχουν πρόσβαση οι τούρκοι στο Ναύπλιο για ανεφοδιασμό. Τον Νοέμβριο του 1822, περισσότεροι από εκατό τούρκους στρατιώτες, επεσήμαναν ένα αφύλακτο μονοπάτι, από το οποίο πέρασαν κρυφά τη νύχτα και αιφνιδίασαν τον οπλαρχηγό και σπουδαίο πολεμιστή, αρχιμανδρίτη Αρσένιο Κρέστα  (παπα-Αρσένη)  από το Κρανίδι και τη φρουρά του, κατασφάζοντας τον ίδιο και άλλους Έλληνες. Το κεφάλι του παπα-Αρσένη έκοψε και πήρε ένας τούρκος στρατιώτης, για να το παρουσιάσει στον τούρκο πασά και να πάρει μπαξίσι. Οι Έλληνες όμως τον κυνήγησαν και αναγκάστηκε να το πετάξει για να σωθεί. Οι Έλληνες το βρήκαν και την άλλη μέρα τάφηκε μαζί με το υπόλοιπο σώμα του με τιμές, παρουσία του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ο οποίος σεβόταν πολύ τον ιερέα. Ο τάφος του βρίσκεται μπροστά στο ιερό της εκκλησίας του αγίου Σώστη, όπου αναγράφονται σε μαρμάρινη πλάκα και τα ονόματα όλων των πεσόντων στη συμπλοκή.

Ο τάφος του ήρωα παπα-Αρσένη μπροστά στο ιερό του ναού
και σύντομο βιογραφικό του στη μαρμάρινη πλάκα

     Η νικηφόρα μάχη στα Δερβενάκια, γνωστή και ως καταστροφή του Δράμαλη, θεωρείται ως μια από τις μεγάλες πολεμικές αναμετρήσεις και πανωλεθρίες στρατού στη διεθνή ιστορία. Η επιτυχία αυτή του Κολοκοτρώνη ήταν η αφορμή να δουν με θετικό μάτι την Ελληνική Επανάσταση στο εξωτερικό και να διαμορφώνεται σταδιακά φιλελληνικό πνεύμα. Πολύ σύντομα και ο Κολοκοτρώνης είχε την δυνατότητα και απέστειλε ενισχύσεις στο Μεσολόγγι, όπου οι μαχητές του αντιμετώπισαν το 1823 τον Κιουταχή, στην πρώτη πολιορκία της πόλης.
     Το τέλος του Δράμαλη στην Κόρινθο, ήταν αποτέλεσμα της λύπης του για την μεγάλη του ήττα του. Αναφέρεται ότι από τους 30.000 στρατό που κατευθυνόταν προς την Τρίπολη, στην Κόρινθο επέστρεψαν μόλις 6.000, ο δε Δράμαλης έτρεμε την οργή του σουλτάνου. Κατ’ άλλες πηγές είχε προσβληθεί από τύφο.  
 
Το ναΰδριο του αγίου Σώζοντος (αγίου Σώστη)
 
     Στη θέση που είναι σήμερα το εκκλησάκι του αγίου Σώστη στα Δερβενάκια, υπήρχε μεγαλύτερος ναός του ίδιου αγίου, που καταστράφηκε από τους τούρκους το 1715. Κατά μια εκδοχή της παράδοσης, ο σημερινός ναός κτίστηκε με δαπάνες του γιου του Γέρου του Μοριά, τον Γενναίο Κολοκοτρώνη το 1860. Κατ’ άλλη εκδοχή, από κτίστηκε από έναν κρατούμενο για χρέη στις φυλακές Ναυπλίου, τον Παναγιώτη Ράκα από την Κορινθία. Κατά τη δεύτερη εκδοχή, ο Γενναίος πέρασε από εκεί όταν γίνονταν οι εργασίες ανέγερσης και συγκινήθηκε τόσο πολύ, που συνέβαλε σημαντικά στην αποπεράτωση του ναού. Από τότε περνούσε τακτικά από την εκκλησία για προσκυνηματικούς λόγους.    
     Κατά τις αρχές του 20ου αιώνα, ο άγιος Σώστης στα Δερβενάκια είχε τέσσερες επίσημες εορτές το χρόνο: Στις 7 Σεπτεμβρίου, εορτή Αγίου Σώζοντος. Των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στις 21 Μαΐου, επέτειος εγκαινίων του. Στις 26 Ιουλίου, εορτή της Αγίας Παρασκευής, σε ανάμνηση της ιστορικής σημασίας μάχης των Δερβενακίων. Την επόμενη μέρα, στις 27 Ιουλίου, εορτή Αγίου Παντελεήμονος, εικόνα του οποίου είχαν αφιερώσει στο ναό γυναίκες από το Άργος.
 
Ο μεγάλος ανδριάντας του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη
 
     Μετά το θάνατο του Κολοκοτρώνη, στις 4 Φεβρουαρίου 1843, το Δημοτικό Συμβούλιο Νεμέας αποφάσισε να ανεγερθεί αναμνηστική στήλη στα Δερβενάκια, στην οποία θα αναγραφόταν το γεγονός της ιστορικής αυτής νίκης. Για άγνωστους λόγους, όμως, η απόφαση αυτή δεν υλοποιήθηκε. Αρκετά αργότερα, τον Μάιο του 1903, έγινε με πρωτοβουλία τοπικών συλλόγων η πρώτη εορταστική εκδήλωση σο χώρο, στην οποία παρέστησαν πολλοί τοπικοί άρχοντες και μεγάλος αριθμός κοινού. Ενώπιον μεγάλης εικόνας του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη τελέσθηκε επιμνημόσυνη δέηση. Τότε έγινε και πρόταση από τους ομιλητές, να καθιερωθεί ετήσια επετειακή εκδήλωση στα Δερβενάκια. 

     Η ανέγερση του ανδριάντα του δοξασμένου Γερού του Μοριά, στηριγμένου σε πολύ μεγάλου ύψους βάση, αποφασίστηκε το 1936 και τα αποκαλυπτήριά του έγιναν δύο χρόνια αργότερα, ανήμερα της επετείου της ιστορικής μάχης, στις 26 Ιουλίου 1938. Από εκείνο το σημείο, ο Γέρος του Μοριά αγναντεύει τον Αργολικό κάμπο που ελευθέρωσε.

Ψηλά, από τα Δερβενάκια ο Γέρος του Μοριά
αγναντεύει τον Αργολικό κάμπο που ελευθέρωσε!

Σκαλιστά δάφνινα στεφάνια στο μάρμαρο,
στις τέσσερις πλευρές της βάσης του ανδριάντα,
με γραμμένες μεγάλες νικηφόρες μάχες του Γέρου του Μοριά

-------------------------------------------
Πηγές:
-  Φώτη Χρυσανθόπουλου (Φωτάκου): Βίοι Πελοποννησίων Ανδρών  
-  Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ
-  Εγκυκλοπαίδεια ΓΙΟΒΑΝΗ
-  Διαδίκτυο (Βικιπαίδεια)
Εικόνες:
-  Από το προσωπικό μου αρχείο
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 26.11.2023

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html

Εύθυμες ιστορίες του χωριού: Το «σόι πάει βασίλειο»!

     Μόλις λίγες δεκαετίες πριν, μπορεί να μην εύρισκες τίποτα άλλο σε μια ανδρική τσέπη, θα εύρισκες απαραίτητα, όμως, καθρεφτάκι και χτένα (τσατσάρα)! Ειδικά οι νέοι, οι έφηβοι και οι ελεύθεροι τα δύο αυτά μέσα περιποίησης της κώμης, δεν τα αποχωρίζονταν ποτέ! Και, σίγουρα, ήταν μια σοβαρή ένδειξη -μάλλον απόδειξη-, ότι κάθε νέος που τα χρησιμοποιούσε συστηματικά, «γάμπριζε»!
     Εκτός από τις ανδρικές χτένες μικρού μεγέθους, για να μην περισσεύουν και από την τσέπη, είχε, οπωσδήποτε, και το καθρεφτάκι μια περίοπτη θέση σε καταστήματα γενικού εμπορίου, ψιλικατζίδικα και περίπτερα. Καθρεφτάκια κάθε είδους, που συγκρατιούνταν σταθερά στην παλάμη, τετράγωνα ή στρογγυλά, με ή χωρίς πλαστική προστασία από τη μια πλευρά, άλλα με κάποιον αγαπημένο ποδοσφαιριστή ή ποδοσφαιρική ομάδα και πολλές ακόμα επιλογές για την ικανοποίηση όλων των γούστων του αγοραστικού κοινού.
     Δεν θα μπορούσε να μην είναι εναρμονισμένος με τη μόδα της εποχής του και ο Γρηγόρης, ο οποίος σε κάθε διάλειμμα του γυμνασίου του, πήγαινε σε μια γωνιά και με το καθρεφτάκι στο ένα χέρι και τη χτένα στο άλλο, περιποιόταν την κώμη του. Τον είχε επισημάνει κι ένας καθηγητής του και συχνά τον πείραζε. Δεν άντεξε, όμως, κάποτε ο Γρηγόρης στο κάπως καυστικό πείραγμα του καθηγητή του και του απάντησε, μάλλον ευθαρσώς:   
     «Η ομορφιά είναι η καλύτερη συστατική επιστολή», κύριε καθηγητά! Το λέει κι ο Αριστοτέλης!
     «Μπα, μπα, μπα! Βλέπω σ’ αυτά είσαι πλήρως ενημερωμένος, απάντησε χαριτολογώντας ο καθηγητής του, υπονοώντας ότι δεν ήταν το ίδιο ενημερωμένος και για τα μαθήματά του!
     Τέλειωσε το σχολείο ο Γρηγόρης και πήρε το απολυτήριό του, να πετάξει για τη ζωή. Την επόμενη χρονιά, ένα πρωτάκι στο γυμνάσιο, ο Ανδρέας, έκανε ακριβώς ό,τι και ο Γρηγόρης στα διαλείμματα: Περιποιόταν με τον ίδιο τρόπο την κώμη του!
     «Ήταν κι ένας άλλος μαθητής, ο Γρηγόρης, που σε κάθε διάλειμμα πήγαινε στη γωνία και χτενιζότανε! Πέρυσι πήρε απολυτήριο…» του είπε ο καθηγητής!
     «Είναι εξάδελφός μου ο Γρηγόρης!», απάντησε ο Ανδρέας! 

    «Έπρεπε να το καταλάβω! Καλά λένε ότι “το σόι πάει βασίλειο”», σχολίασε με πλατύ χαμόγελο ο καθηγητής!

 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 22.11.2023

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html

Ο Καζαμίας ως πολυθεματικό περιοδικό όλου του χρόνου και ως παράδοση

     Στο λήμμα «Καζαμίας» ορισμένες εγκυκλοπαίδειες (π.χ. ΔΟΜΗ), παραπέμπουν στο λήμμα «αλμανάκ» (αραβ. al manak), με την επεξήγηση «ημερολόγιο των άστρων». «Προγόνους» του αναφέρεται ότι χρησιμοποιούσαν και αρχαίοι λαοί, όπως Κινέζοι και Ινδοί. Ναυτικοί λαοί (π.χ. Αιγύπτιοι, Φοίνικες) σημείωναν τη θέση των άστρων σε χάρτες, τους οποίους χρησιμοποιούσαν ως οδηγούς. Στη μεσαιωνική περίοδο ο αστρονόμος Ρετζιομοντάνο και ο Νοστράδαμος είχαν καταρτίσει ονομαστά αλμανάκ.
     Η εφεύρεση της τυπογραφίας τον 15^ο αιώνα από τον Ιωάννη Γουτεμβέργιο, έδωσε μεγαλειώδη ώθηση στην παραγωγή και διακίνηση των εντύπων και των γνώσεων. Οι υποτιθέμενες, εντός ή εκτός εισαγωγικών προφητείες, έτυχαν μεγάλης υποδοχής από το κοινό και τα «αλμανάκ» γνώρισαν σπουδαία άνθηση και έγιναν ιδιαιτερα δημοφιλή, με δεδομένο ότι ο άνθρωπος διέκρινε πάντα μια σχέση ανάμεσα στην κίνηση των πλανητών και στις προβλέψεις του μέλλοντος.
     Στην Ελλάδα το πιο γνωστό «αλμανάκ» ξεκίνησε την έκδοσή του στα μέσα του 19^ου αιώνα, με το όνομα «Καζαμίας», σε απομίμηση ανάλογου Ιταλικού ημερολογίου, που κυκλοφόρησε με τον ίδιο τίτλο (Casamia), από το 1763. Σε όλους, σχεδόν, τους Καζαμίες των Ελληνικών εκδόσεων στο εξώφυλλο «ποζάρει» μια «φιγούρα» αστρονόμου με πανύψηλο κωνοειδές καπέλο, μακρύ κόκκινο ή μπλε ράσο και με τεράστιο τηλεσκόπιο που παρατηρεί τα άστρα και το σύμπαν. Πιθανότατα ο Ιταλός «Καζαμίας» ήταν ένας φανταστικός αστρονόμος, που κυριάρχησε και στην Ελλάδα.
     Κάπως ασαφείς και μάλλον απροσδιόριστες, αλλά εντός πραγματικότητος οι προβλέψεις του, δελέαζαν και εξακολουθούν να δελεάζουν το αναγνωστικό κοινό, χωρίς να είναι λίγες και οι φορές που συμπίπτουν τα γεγονότα με τις προβλέψεις σε χρόνο και σε τόπο. Και δεν είναι καθόλου υπερβολή να πούμε ότι η φράση του πρόσφατου παρελθόντος «το γράφει κι ο Καζαμίας», είναι συνώνυμη με τις σύγχρονες «το είπε η τηλεόραση» και «το διάβασα στο ίντερνετ». Μερικά παραδείγματα προβλέψεων: «Θάνατος πολιτικού», «ναυάγιο στον Ειρηνικό», «σεισμός συγκλονίζει την Ασία», «έκρηξη ηφαιστείου στην Ινδονησία», «πολιτική κρίση στην Ελλάδα», «θάνατος γνωστού ηθοποιού», «μεγάλες ζημιές και καταστροφές από ισχυρές καταιγίδες» («πρόβλεψη» σε χειμερινή περίοδο!), «καταστρεπτικός τυψώνας σις Ηνωμένες Πολιτείες», «οικονομική κρίση στην Αμερική», «πρωτόγνωρος καύσωνας με πολλά θύματα στην Ευρώπη» και πολλές ακόμα.

      Εκτός των πάντα «ενδιαφερουσών» προβλέψεων, ο Καζαμίας ανέκαθεν ήταν και είναι μια «μικρή εγκυκλοπαίδεια» για όλο το χρόνο, που χωράει και… κάτω από το μαξιλάρι! Εύχρηστος, κατανοητός και σε μικρή ή μηδενική απόσταση από το χέρι, που μπορεί εύκολα να τον «τραβήξει» και τα μάτια να διαβάσουν και το μυαλό να αποθηκεύσει. Και επειδή τα θέματά του είναι πάντα ενδιαφέροντα-ένας πραγματικά μεγάλος θησαυρός γνώσεων-, σπάνια γινόταν προσάναμμα για τη φωτιά με την εκπνοή του χρόνου. Έμενε σε κάποια άκρη του σπιτιού και στη δεδομένη στιγμή γινόταν πολύτιμος σύμβουλος. Μερικά από τα θέματά του: Σπουδαίες εγκυκλοπαιδικές γνώσεις, ήθη κι έθιμα, σημαντικά λαογραφικά θέματα, μύθοι, δεισιδαιμονίες, αινίγματα, παροιμίες, ανέκδοτα, θρησκευτικά θέματα και προσευχές, ιστορικά θέματα και θέματα μυθολογίας, ζωδιακές προβλέψεις, συνταγές μαγειρικής και ζαχαροπλαστικής, συμβουλές ομορφιάς, συμβουλές κηπουρικής και ανθοκομίας, ιατρικά θέματα-παροχή πρώτων βοηθειών-αντιμετώπιση έκτακτων καταστάσεων (π.χ. τσιμπήματα εντόμων, δήγματα φιδιών κλπ), ονειροκρίτης, θέματα γεωγραφίας, αστρονομικά και πολλά πολλά ακόμα επιστημονικά θέματα και, φυσικά, λεπτομερές ημερολόγιο-εορτολόγιο όλου του χρόνου.  
     Το πολυθεματικό αυτό δημοφιλέστατο βιβλιαράκι δεν ξέφυγε από τη σατιρική δεινότητα του αξέχαστου Γεωργίου Σουρή, στο ποίημα του  «του ρωμιού ο Καζαμίας με μικράς καινοτομίας», μέσα από το οποίο προέβαλε και προωθούσε και τον Καζαμία των δικών του εκδόσεων(!):
 
                       Σταθείτε! Τόπον όλοι σας! Μα ήρθε! Νάτος! Νάτος!
                       Θα έρθει τα Χριστούγεννα, τρελός και κουδουνάτος!
 
                       Εις τούτον περιέχονται πολλαί τε και παντοίαι
                       του Φασουλή και Περικλή μεγάλαι προφητείαι,
                       αλλόκοτοι, ανέλπιστοι, σωσταί και αληθείς
                       που με αυτάς τρελαίνεται και χάσκει ο καθείς.
 
                       Αλλ’ επειδή ο Φασουλής κι ο βλάμης Περικλέτος
                       επήρανε κατήφορο δια το νέον έτος
                       κι ο στίχος επλημύρισε και σαν ποτάμι τρέχει,
                       αυτός ο Καζαμίας μας εικόνας δεν θα έχει.
 
                       Απλούς τους αναγνώστες του εφέτος χαιρετά,
                       και μ’ όλους αστειεύεται και κάνει χωρατά.
                       Στο τέλος δε ο Φασουλής κοιτάζων τους αστέρας,
                       ως Κάλχας οιστρηλατηθείς και πλήρης μεγαλείου,
                       προλέγει την καταστροφήν της ανθρωπίνης σφαίρας,
                       δια της αποψύξεως του δίσκου του ηλίου.
 
                       Δι’ όλ’ αυτά τα πράγματα και άλλα σοβαρά,
                       όσοι τον Καζαμίαν μας επιθυμούν και θέλουν,
                       αμέσως τους παρακαλώ να στείλουν τον παρά,
                       αλλέως άδεια γράμματα μονάχα να μην στείλουν.
 
     Αν και η σημερινή εποχή είναι δημοφιλής στα ωροσκόπια, στα εύχρηστα ηλεκτρονικά ημερολόγια και τα ημερολόγια τσέπης, ο Καζαμίας δεν έχει παραγκωνιστεί. Πολλοί εκδοτικοί οίκοι τον εκδίδουν και τον κυκλοφορούν με διάφορες ονομασίας, όπως «Μέγας Καζαμίας» «Σούπερ Καζαμίας», «Εγκυκλοπαιδικός Καζαμίας» κλπ. Πέρα από τα βιβλιοπωλεία, μπορεί εύκολα να τους βρει κάθε ενδιαφερόμενος πολύ πριν, αλλά και πολύ μετά την πρωτοχρονιά σε λαϊκές αγορές, σε πάγκους πανηγυριών, σε πανέρια μικροπωλητών κλπ.
     Σχεδόν όλοι θυμόμαστε τους πολύ κοντινούς προγόνους μας, γονείς και παππούδες», που είχαν τον Καζαμία «ευαγγέλιο». Η δε έλλειψη ηλεκτρονικών, αλλά και η δυσκολία διακίνησης έντυπων μέσων ενημέρωσης, του έδινε μεγάλη «πρωτοβουλία κινήσεων» και δεν έλειπε από κανένα σπίτι.  Σημειώνει χαρακτηριστικά ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, που μπορεί και σήμερα να μην είναι πολύ μακριά από την πραγματικότητα: «Ήταν αδύνατον ο κόσμος να καταλάβει το “Νέον Έτος”, δίσεκτο ή όχι, και να γιορτάσει την πρωτοχρονιά, χωρίς το κακοτυπωμένο φυλλάδιο με τον παράξενο ζωγραφιστό τίτλο “Καζαμίας” και τον αστείο ανθρωπάκο στο εξώφυλλό του».
-------------------------------------
Πηγές:
- Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ
- Εγκυκλοπαίδεια ΓΟΒΑΝΗ
- Εγκυκλοπαίδεια ΕΛΛΑΔΙΚΗ
- Διαδίκτυο
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 20.11.2023

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html

Νοσταλγίες από τη ζωή στη φύση (ποίημα)

                Πώς νοσταλγώ να δω ξανά, σπαρμένοι να ν’ οι κάμποι
                και αεράκι να φυσά, στάχυα να κυματίζουν!
                Να ’ναι οι εργάτες γελαστοί και η χαρά να λάμπει,
                με τα χρυσά δρεπάνια τους σκυμμένοι να θερίζουν.
 
                Και γύρω, τα τραγούδια τους να γλυκ'αχολογάνε,
                σε πλάγια και σε ρεματιές, στην πιο καλή στιγμή τους,
                τζιτζίκια να ισοκρατούν, αηδόνια να σιωπάνε
                και στη μεγάλη αυτή γιορτή να ’μαι κι εγώ μαζί τους.
 
                Τώρα αλλάξαν οι καιροί κι οι κάμποι ερημώσαν,
                μείναν αγριοχόρταρα κι αγκάθια να φυτρώνουν.
                Μα πάντα ζουν οι θύμησες κι οι σκέψεις δεν θολώσαν.
                Πότε ξυπνούν και μας πονούν και πότε μας ψηλώνουν.

Εικόνα ανάρτησης: Από το παλιό αναγνωστικό της Β΄ δημοτικού
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 17.11.2023

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html

Η ίσκα και η χρήση της ως μέσο ανάμματος (λαογραφική καταγραφή)

     Η ίσκα είναι χρόνια νόσος-παράσιτο των δέντρων. Μοιάζει με μανιτάρι, κολλημένο στερεά επάνω στο κορμό («ξυλομανίταρο»). Η μάζα του είναι πολύ σκληρή και συμπαγής, με φελλώδη υφή και δεν αποσπάται εύκολα από το ξύλο στο οποίο παρασιτεί. Αν δεν αντιμετωπιστεί, μεγαλώνει και το δέντρο κινδυνεύει να ξεραθεί, αφού του προσβάλλει το αγγειακό του σύστημα. Σχηματίζεται και αναπτύσσεται σε κορμούς μεγάλων, κυρίως, δέντρων, π.χ. οξιάς, όμως είναι συνηθισμένη και σε μικρότερα, π.χ. κλήμα. Το επιστημονικό της όνομα είναι φόμη ή φομενταρία (fomes fomentarius).
     Ο σκληρός αυτός μύκητας είναι γνωστός από τη αρχαιότητα. Αναφέρεται ότι και τότε και σήμερα έχει και θεραπευτικές ιδιότητες για τον άνθρωπο. Στο διαδίκτυο¹ αναφέρεται ότι ο Ιπποκράτης την χρησιμοποιούσε ως θεραπευτικό μέσο, όπως για τον καυτηριασμό τραυμάτων και ως αιμοστατικό, ενώ οι ινδιάνοι για την αντιμετώπιση της  αρθρίτιδας.
     Ύστερα από ειδική επεξεργασία στο παρελθόν, η ίσκα μπορεί να γίνει ένα εύφλεκτο υλικό, που χρησίμευε ως «αναπτήρας», για το άναμμα φωτιάς. Η χρήση της αυτοκαταργήθηκε με την εμφάνιση του φυτιλιού και του αναπτήρα. Οι πρώτοι αναπτήρες δεν ήταν στη μορφή που είναι σήμερα, με αέριο και ηλεκτρονικό άναμμα. Το καύσιμο υλικό τους ήταν το πετρέλαιο ή το οινόπνευμα και οι σπινθήρες παράγονταν από την τριβή της τσακμακόπετρας, όπως και σε πολλούς αναπτήρες και σήμερα.
 
Επεξεργασία της ίσκας-μετατροπή σε εύφλεκτο υλικό
 
     Η συλλογή της ίσκας από το δέντρο γινόταν σε μεγάλα κομμάτια, βάρους μισού και πλέον κιλού το καθένα. Τοποθετείται για μεγάλο χρονικό διάστημα, ίσως και περισσότερο των έξι μηνών, μέσα σε νερό με μεγάλη περιεκτικότητα στάχτης (σταχτόνερο). Μετά την «επεξεργασία» αυτή, η ίσκα πρέπει να στεγνώσει πολύ καλά στον ήλιο και είναι έτοιμη προς χρήση. Πιθανότατα, την «επεξεργασία» κάνει το ανθρακικό κάλλιο που περιέχει η στάχτη. Γίνεται έτσι πολύ εύφλεκτο υλικό, όμως βραδύκαυστο και δεν παράγει φλόγα. Για το άναμμά της είναι αρκετός και ένας μόνο σπινθήρας! Φλόγα μπορεί να επιτευχθεί όταν έλθει σε επαφή με άλλο εύφλεκτο υλικό, π.χ. χαρτί, και «φυσήξουμε». Όμως, για το άναμμα του τσιγάρου, δεν χρειάζεται φλόγα. Για πρακτικούς λόγους, π.χ. μεταφορά, «πολλαπλασιασμός», κόβεται σε πολλά μικρότερα κομμάτια, μεγέθους λίγων εκατοστών.
 
Η παραγωγή σπινθήρα -τρόπος ανάμματος
 
     Ο απαραίτητος σπινθήρας παράγεται από δυνατό χτύπημα μετάλλου (σιδήρου) με σκληρή πέτρα ανοιχτού πράσινου ή μοβ χρώματος, την λεγόμενη τσακμακόπετρα ή στουρνάρι (το). Σαν μέταλλο χρησιμοποιείται ο πριόβολος, που συνήθως έχει σχήμα «Β» ή «8»² και ο χρήστης ενεργεί ως εξής: 1. Βάζει την ίσκα σ’ ένα σταθερό και επίπεδο σημείο. 2. Λίγα εκατοστά επάνω από την ίσκα χτυπάει δυνατά την πέτρα (στουρνάρι) με τον πριόβολο και με κατεύθυνση από πάνω προς τα κάτω (συνεχή χτυπήματα), ώστε οι σπινθήρες που θα παραχθούν να πέσουν επάνω στην ίσκα. Ως προαναφέρθηκε, ένας και μόνο σπινθήρας που θα πέσει επάνω της είναι αρκετός να την ανάψει. 3. Αφού το άναμμα επιτευχθεί και μεταφερθεί η φωτιά, π.χ. στο τσιγάρο, ο χρήστης τη σβήνει, για επόμενη χρήση. Απαραίτητη προϋπόθεση για την παραγωγή σπινθήρα, να μην είναι βρεγμένο κανένα από τα δύο σώματα τριβής. Η ποσότητα της ίσκας  που καίγεται είναι πολύ μικρή κι ένα κομμάτι λίγων εκατοστών μπορεί να δώσει πολλές δεκάδες ανάμματα. Σημειώνεται ότι: α. Το στουρνάρι είναι από τα πετρώματα εκείνα που παράγουν εύκολα σπινθήρες, ειδικά όταν χτυπηθούν με σίδηρο. β. Η διαδικασία ανάμματος είναι απλή, αλλά χρονοβόρα.

Διάφορα είδη/σχήματα πριόβολου

Το «σπινθηροβόλο» πέτρωμα τσακμακόπετρα ή στουρνάρι

Αναπτήρας (πετρελαίου ή οινοπνεύματος) και τσακμακόπετρες εμπορίου

     Πρωτόγονο μέσο και τρόπος ανάμματος η ίσκα με τον πριόβολο και το στουρνάρι, βεβαίως, είχε όμως δώσει λύση σε πολλές καθημερινές ανάγκες και τη χρήση τους από τους παππούδες μας και το θυμόμαστε πολύ καλά. Ειδικά από ανθρώπους του βουνού, αρκετά συνηθισμένη, που τα είχαν πάντα στο σελάχι³ τους για το άναμμα του τσιγάρου τους.
     Να σημειωθεί, τέλος, ότι η επεξεργασμένη ίσκα χρησιμεύει και σήμερα ως μέσο ξεματιάσματος αλλά και ως επίθεμα σε τραύματα να τα «κάψει». 
----------------------------------
¹ Το σχήμα «Β» ή «8» του πριόβολου διευκολύνει στη λαβή με το χέρι και είναι κατασκεύασμα σιδεράδων.
² https://www.agriamanitaria.gr/%CE%AF%CF%83%CE%BA%CE%B1-%CE%B8%CE%B5%CF%81%CE%B1%CF%80%CE%B5%CF%85%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AD%CF%82-%CE%B9%CE%B4%CE%B9%CF%8C%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B5%CF%82/
³Λέξη με τουρκικής ρίζας προέλευση. Ήταν ανδρική ζώνη, ειδικά κατασκευασμένη για οπλοθήκη, στην οποία έβαζαν μπαρουτόβολα, μπιστόλες, γατζάρες και γιαταγάνια. Σε πολλές περιπτώσεις ήταν αναπόσπαστο της φουστανέλας ή και της γυναικείας εθνικής ενδυμασίας, περίτεχνα κεντημένο. Αργότερα το σελάχι σε πιο απλη μορφή του χρησίμευε για μεταφορά μικροαντικειμένων πρώτης ανάγκης, όπως πριόβολο, ίσκα, καπνό, σουγιά, κλωστή και βελόνα για ράψιμο, κερί για κέρωμα της κλωστής κλπ. Σημερινή του μορφή η γνωστή ζώνη-τσαντάκι μέσης, με την ονομασία και ως «μπανάνα».

Ετοιμοπόλεμο σελάχι άλλης εποχής

----------------------------------
Πηγές-εικόνες: Εγκυκλοπαίδεια ΕΛΛΑΔΙΚΗ, διαδίκτυο.
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος,

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html  

Στην «αποσταμένη ελπίδα»* (ποίημα)

                           Είναι δεινά που φέρνουνε φρίκη και στην ελπίδα
                           κι απεγνωσμένα αναζητά να δει μια ηλιαχτίδα.
                           Πολλές Αξίες χάνονται, ιδανικά ξεχνιούνται
                           κι ευτελισμοί στη θέση τους πανεύκολα γεννιούνται.
                           Πόλεμοι, φόνοι, συμφορές, ο σεβασμός να λείπει
                           και άνθρωπος τον άνθρωπο συχνά εγκαταλείπει.
                           Ελπίδα, δώρο που ’μεινες μονάχη στο πιθάρι,
                           γίνεσαι στ’ αξεπέραστα στερνό απομεινάρι.
                           Κι αν κάποιοι θέλουνε κι εσύ στο τέλος να πεθαίνεις,
                           θάρρος να έχεις δυνατό κι αθάνατη θα μένεις.
------------------------
* Τίτλος δανεισμένος από το ποίημα του Ιωάννη Πολένη «κρυφό σχολειό». 
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 11.11.2023

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html

Γραμματόσημο: Το «χαρτάκι» που έφερε πιο κοντά τον κόσμο! (Σύντομο αφιέρωμα)

Ο θεός Ερμής στο πρώτο Ελληνικό γραμματόσημο (από το διαδίκτυο)

              

     Ήταν ανέκαθεν επιβεβλημένη η ανάγκη για επικοινωνία του ανθρώπου με ανθρώπους του περιβάλλοντός του, με τους οποίους τον χωρίζουν μικρότερες ή μεγάλες αποστάσεις. Υπήρξαν στο διάβα της ιστορίας διάφοροι τρόποι επικοινωνίας και αποστολής μηνυμάτων, όμως το γράμμα ήταν και παραμένει από τα πλέον αξιόπιστα και πρακτικά μέσα. Ο Ευριπίδης μας πληροφορεί, π.χ., ότι τα γράμματα του Αγαμέμνονα στη σύζυγό του την Κλυταιμνήστρα, είχαν ειδική σήμανση από τον ίδιο, ώστε να μην προκαλούσαν καμία αμφιβολία στην παραλήπτρια, πριν καν το άνοιγμά τους. Προφανώς, εκείνη την εποχή η αλληλογραφία μεταφερόταν από έμπιστους ανθρώπους του αποστολέα, τους λεγόμενους και αγγελιοφόρους. Ιστορικά στοιχεία αναφέρουν και τα ταχυδρομικά περιστέρια, τα οποία διανύουν μεγάλες αποστάσεις και με ταχύτητα. Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, τα χρησιμοποιούσαν και οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι. Όσο κι αν φαίνεται υπερβολικό, τα ταχυδρομικά περιστέρια αναφέρεται ότι χρησιμοποιήθηκαν και στον Α΄ και στον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο, μεταφέροντας στρατιωτικά μηνύματα. Τα ταχυδρομικά-αθλητικά περιστέρια εκτρέφονται και σήμερα από λάτρεις του είδους και σε τακτά διαστήματα διοργανώνονται διάφοροι αθλητικοί αγώνες με τα αγαπημένα αυτά πτηνά.
     Στην οθωμανική αυτοκρατορία οι έφιπποι ταχυδρόμοι μετέφεραν διαταγές και φιρμάνια από τα κέντρα προς την επαρχία. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας, ο Καποδίστριας με προεδρικό διάταγμα που υπογράφηκε στον Πόρο, ίδρυσε το 1828 μια οργανωμένη υπηρεσία για την προώθηση της αλληλογραφίας με έφιππους ταχυδρόμους και με την επωνυμία «Γενικόν Ταχυδρομείον». Τα πρώτα ταχυδρομεία που λειτούργησαν ήταν στο Άργος, την Τριπολιτσά, την Επίδαυρο και στην Αίγινα, εξυπηρετώντας πρωτίστως κυβερνητικές ανάγκες. Αργότερα τους έφιππους αντικατέστησαν οι ταχυδρομικές άμαξες και τα τραίνα. Όσο, όμως, κι αν λέμε «αντικατέστησαν», θυμούνται πολύ καλά και οι σημερινές γενιές την μετακίνηση των ταχυδρόμων με ζώα ή στην καλύτερη με ποδήλατο.

Ποδήλατο ταχυδρόμου. Υπήρχαν και στην δεκαετία του 1980 

    Ελάχιστα χρόνια μετά, ένα μικρό και ταπεινό χαρτάκι έφερε επανάσταση, μπαίνοντας πολύ δυναμικά στη ζωή των ανθρώπων και τους έφερε πιο κοντά, από τη μια άκρη της γης ως την άλλη και σε μικρό χρονικό διάστημα. Ήταν και είναι το γραμματόσημο, ένα είδος χάρτινου ενσήμου, που κολλημένο σε φάκελο αλληλογραφίας ή σε μικρόδεμα, βεβαιώνει το προπληρωμένο τέλος, τα «κόμιστρα» της αποστολής του. Με λίγη φιλοσοφική διάθεση, θα μπορούσαμε να πούμε τούτο: Από τη στιγμή της εφεύρεσής του, δεν χρειάστηκε βελτίωση. Παρέμεινε και παραμένει το ίδιο, αιώνες τώρα, κάτι που σημαίνει ότι ήταν από την πρώτη στιγμή τέλειο.
     Την πρώτη σειρά γραμματοσήμων εξέδωσε η Αγγλία, κατόπιν πρότασης του Ρόουλοαντ Χιλ, για την ταχυδρομική μεταρρύθμιση στη χώρα του. Η μελέτη που δημοσίευσε για το σκοπό αυτό, επικεντρωνόταν στην μείωση των ταχυδρομικών τελών, στην προπληρωμή τους (μέχρι τότε πληρώνονταν από τον παραλήπτη), τα τέλη να είναι ανάλογα του μεγέθους, του βάρους και της απόστασης μέχρι την παράδοση των επιστολών, ενώ παράλληλα ζητούσε την κατάργηση της ατέλειας που απολάμβαναν ορισμένες ομάδες, όπως πολιτικοί και υπάλληλοι ταχυδρομείων. Το άρθρο του κέρδισε πολλούς υποστηρικτές και ο σχετικός νόμος ψηφίστηκε στην Αγγλία δύο χρόνια αργότερα, στις 17 Αυγούστου 1839. Σχεδόν αμέσως έγινε διαγωνισμός, στον οποίον πήραν μέρος περισσότεροι από 2500 διαγωνιζόμενοι, οι οποίοι υπέβαλλαν προτάσεις. Έτσι διαμορφώθηκε το τελικό σχέδιο, μέγεθος και σχήμα γραμματοσήμου. Το πρώτο γραμματόσημο της Αγγλίας εικόνιζε την βασίλισσα Βικτωρία. Την πρωτοπορία αυτή υιοθέτησαν σχεδόν αμέσως και πολλές άλλες χώρες, εκτυπώνοντας τα δικά τους γραμματόσημα καθεμιά και το μικρό αυτό «χαρτάκι» έγινε ο μοναδικός τρόπος προπληρωμής της αλληλογραφίας σε όλον τον κόσμο. Πολύ σύντομα η εφαρμογή της «οδόντωσης» και στις τέσσερις πλευρές του, εξυπηρετεί στον εύκολο διαχωρισμό του ενός από το άλλο. Σε κάθε έκδοση κάθε χώρας, υπήρχε ειδική σήμανση, για αποφυγή της πλαστογραφίας.

     Το μικρό επίστρωμα αποξηραμένης κόλλας στο πίσω μέρος του γραμματοσήμου, ενεργοποιούσε ελάχιστη ποσότητα νερού, λιγότερη από μια σταγόνα, για να κολλήσει στο φάκελο. Σχεδόν πάντα, όμως, οι αποστολείς των επιστολών δεν χρησιμοποιούν νερό, αλλά το βρέχουν, «σαλιώνοντάς» το με τη γλώσσα! Η παροιμιώδης μεταφορική έκφραση «δεν υπάρχει σάλιο ούτα για γραμματόσημο», εννοεί μεγάλη οικονομική δυσπραγία.

     Η πρώτη σειρά Ελληνικών γραμματοσήμων εκδόθηκε το 1861, αν και ο σχετικό νόμος είχε εκδοθεί από το 1855. Απεικόνιζαν το δεξιό προφίλ του φτερωτού θεού Ερμή, του αγγελιοφόρου των Θεών της Ελληνικής μυθολογίας. Ήταν σχέδιο του Γάλλου καλλιτέχνη Αλβέρτου Μπαρρέ, διευθυντή του Γαλλικού νομισματοκοπείου και η εκτύπωση έγινε στη Γαλλία. Από τότε έως και σήμερα πολλοί αξιόλογοι Έλληνες καλλιτέχνες σχεδίασαν γραμματόσημα, εμπνευσμένα από τον μεγάλο πλούτο της χώρας μας σε πολιτισμό, ιστορία, παράδοση, τέχνες, φύση, αθλητισμό κλπ. Μεταξύ αυτών και οι νεότεροι χαράκτες Τάκης Κατσουλίδης, Γιάννης Κεφαλληνός και Τάσσος. Σημειώνεται ακόμα, ότι η πρώτη απεικόνιση του θεού Ερμή, έχει επανεκδοθεί αρκετές φορές από τα Ελληνικά Ταχυδρομεία, με διαφορετικό χρωματισμό κάθε φορά.
     Πολυθεματική πάντα η εικονογράφηση των γραμματοσήμων, καταγράφει ετσι και την ιστορία κάθε χώρας. Εικονίζονται σ’ αυτά προσωπικότητες της πολιτικής, των γραμμάτων και των τεχνών, διακεκριμένοι επιστήμονες, τοπία, μνημεία, σταθμοί της ιστορίας, ιστορικές μάχες κλπ. Σε καμία περίπτωση το γραμματόσημο δεν μπορούσε-δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί δεύτερη φορά. Η σήμανσή του με τη σφραγίδα του οικείου ταχυδρομείου, δηλώνει και την ακύρωσή του. Στην αντίθετη περίπτωση, οι υπηρεσίες μπορούν να φτάσουν μέχρι και τη δίωξη του παράνομου χρήστη.
     Αρκετά συνηθισμένα είναι και τα αναμνηστικά γραμματόσημα, που αυτά, όμως, δεν υπαγορεύονται από τις ανάγκες της ταχυδρομικής υπηρεσίας. Εκδίδονται πάντα σε περιορισμένοι αριθμό, τιμώντας ιστορικές επετείους και μεγάλα γεγονότα, προβολή φιλανθρωπικών και γενικά κοινωφελών σκοπών.
     Αν και κανείς δεν περίμενε με λαχτάρα το γραμματόσημο, αλλά το γράμμα από ξενιτεμένα αγαπημένα του πρόσωπα, εν τούτοις το γραμματόσημο αγαπήθηκε πολύ. Τόσο πολύ, μάλιστα, που πολλοί ασχολούνται με τη συλλογή του. Είναι οι λεγόμενοι φιλοτελιστές. Για το σκοπούς του φιλοτελισμού έχουν ιδρυθεί μεγάλα σωματεία σε όλον τον κόσμο. Στην Παγκόσμια Ημέρα Ταχυδρομείων, που έχει καθιερωθεί από το 1969 από την Παγκόσμια Ταχυδρομική Ένωση, γίνεται λόγος και για τον φιλοτελισμό. Μέχρι πρόσφατα, μάλιστα, γίνονταν σχετικές εκδηλώσεις και στα σχολεία.
     Με ειδικό και «τσουχτερό» τέλος, αλλά χωρίς γραμματόσημο, μια άλλη υπηρεσία των ταχυδρομείων, που λειτουργούσαν ακόμα ως ενιαίος φορέας με τον ΟΤΕ, προωθούσε ολιγόλεξα μηνύματα για διάφορα άκρως επείγοντα θέματα από τους αποστολείς στους παραλήπτες, ευχάριστα ή δυσάρεστα. Αυτή ήταν η τηλεγραφική υπηρεσία. Πολλοί θυμούνται, ίσως, τα «τρία ταυ» (τάφ) ΤΤΤ: «Ταχυδρομεία Τηλέγραφοι Τηλέφωνα.» Η επιλογή του τηλεγραφήματος είχε το μεγάλο πλεονέκτημα της άμεσης επίδοσης στον παραλήπτη, εντός λίγων ωρών, και σε μεγάλες αποστάσεις. Το κόστος καθόριζε, όχι τόσο η απόσταση αλλά κυρίως οι λέξεις. Συνήθως ήταν ένα λακωνικό μήνυμα, λιγότερο και των πέντε λέξεων. Π.χ. «…..(όνομα) έτεκεν υιόν», «ερχόμεθα Κυριακήν», «….. (όνομα) απεβίωσεν» κλπ.   
     Δυστυχώς οι νεότερες γενιές ελάχιστα γνωρίζουν το γραμματόσημο, ενώ οι επερχόμενες μπορεί να μην το γνωρίσουν και καθόλου. Γενικά η παραδοσιακή αλληλογραφία αποτελεί ήδη παρελθόν. Για την σύγχρονη, είναι αρκετή η κινητή τηλεφωνία, φυσικά και το διαδίκτυο, που και τα δύο αυτά μέσα παρέχουν, ίσως ψυχρή μεν, αλλά άμεση και με ταχύτητα φωτός παράδοση στον παραλήπτη. Η επίδοση της επιστολής με το γραμματόσημο κολλημένο στο φάκελο, ύστερα από ημέρες ή και βδομάδες από τον ταχυδρόμο, ακούγεται σήμερα σαν παραμύθι από τους μεγαλύτερους στους μικρότερους. Άλλωστε, και οι σύγχρονες υπηρεσίες ταχυμεταφορών, οι γνωστές και ως «κούριερ», αναλαμβάνουν την μεταφορά και επίδοση επιστολών και δεμάτων χωρίς γραμματόσημο.
---------------------------------
Πηγές:
-  Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ
-  Εγκυκλοπαίδεια ΓΟΙΒΑΝΗ
-  Εγκυκλοπαίδεια ΕΛΛΑΔΙΚΗ
-  Διαδίκτυο
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 7.11.2023

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html

Απήγανος ή σιδερόχορτο: Ιστορικά, μυθολογικά και λαογραφικά στοιχεία

     Αν και υπάρχει μεγάλη πιθανότητα στην ονομασία «σιδερόχορτο» να ανήκουν κι άλλα φυτά, ως σιδερόχορτο αναφέρεται και ο απήγανος ή πήγανος ή πεγάνι. Χαρακτηρίζεται από την δυσοσμία των φύλλων του, περισσότερο όμως των κίτρινων λουλουδιών του. Ανήκει στην οικογένεια των ρουτιδών και ήταν γνωστός από τους αρχαίους χρόνους, τόσο για τις θεραπευτικές, όσο και για τις μαγικές του ιδιότητες. Τις θεραπευτικές του ιδιότητες είχαν επισημάνει ιατροί, βοτανοσυλλέκτες και βοτανοθεραπευτές της αρχαιότητος, όπως ο Θεόφραστος, ο Διοσκουρίδης και ο Πλήνιος, ενώ πιστευόταν ότι η κατανάλωσή του διατηρεί σε πολύ κατάσταση και την όραση. Ακόμα, ο Αριστοτέλης χαρακτήριζε τον απήγανο ως απαραίτητο βότανο για την αντιμετώπιση της νευρικότητας, οι δε «αντιμαγικές» και «(ε)ξορκιστικές» του ιδιότητες δεν έχουν χάσει την ισχύ τους μέχρι και σήμερα. Αναφέρεται, ακόμα, και ως ιερό φυτό των θεών Άρη και Κρόνου. Στην Οδύσσεια του Ομήρου, πιθανότατα απήγανο έδωσε ο θεός Ερμής στον Οδυσσέα, για να τον προστατέψει από τα μάγια της μάγισσας Κίρκης και να μην τον μεταμορφώσει σε χοίρο, όπως τους συντρόφους του (μετάφραση Νίκου Καζαντζάκη-Ιωάννη Κακριδή):  
                     «[…]Ωστόσο, θέλω από τα βάσανα να σε γλιτώσω τούτα.
                     Να, πάρε αυτό το καλοβότανο και κράτα το, στης Κίρκης
                     σα μπεις, να σκέπει το κεφάλι σου, κακή ώρα να μη σε 'βρει.
                     Τις πονηριές της Κίρκης άκουσε από μιαν άκρη ως την άλλη:
                     Πιοτό θα σου ετοιμάσει, βάζοντας κακά βοτάνια μέσα,
                     μα κι έτσι εσένα δε θα πιάσουνε τα μάγια, δε θ’ αφήσει
                     το καλοβότανο που σου ΄δωκα[…]».
     Παρ’ όλο που θεωρείται ότι προκαλεί και δηλητηριάσεις, αναφέρεται στους «Δειπνοσοφιστές» του Αθήναιου ότι ο τύραννος της Ηρακλείας του Πόντου Κλέαρχος, συνήθιζε να προσκαλεί άτομα που αντιπαθούσε στα ανάκτορά του και τους πότιζε διάφορα δηλητήρια. Υποψιασμένοι εκείνοι, έτρωγαν νωρίτερα απήγανο, ο οποίος εξουδετέρωνε τις δηλητηριώδεις ουσίες. Λέγεται, επίσης, ότι ο βασιλιάς του Πόντου Μιθριδάτης, από τον φόβο του μήπως τον δηλητηριάσουν, έπαιρνε μικροποσότητες δηλητηρίων, μεταξύ των οποίων και απήγανο, για να αποκτήσει ανοσία ο οργανισμός του. Γι’ αυτό και το φαινόμενο της λήψης μικροποσοτήτων δηλητηρίου για ανάπτυξη ανοσίας, ονομάσθηκε «Μιθριδατισμός».
     Τόσο στην αρχαία Αθήνα, όσο και την εποχή του μεσαίωνα, το θεωρούσαν αποτελεσματικό κατά της βασκανίας και αποτρεπτικό για τα μάγια, γι’ αυτό και ήταν συνηθισμένο στις αυλές των σπιτιών. Πολλοί ακόμα λαοί της αρχαιότητας χρησιμοποιούσαν τον απήγανο, για τους ίδιους ή παρόμοιους λόγους, και καθώς φαίνεται, η γνωστή και σήμερα έκφραση «ξορκισμένος με τον απήγανο», για ανεπιθύμητο άτομο που θέλουμε να μείνει μακριά μας ή για δοκιμασία που θέλουμε παντοιοτρόπως ν’ αποφύγουμε, έχει εκεί τις ρίζες της. Με παρόμοιο τρόπο για την απομάκρυνση του κακού, στο θέμα αναφέρεται κι ένα τραγούδι του 1975, σε στίχους και μουσική του Άκη Πάνου, με πρώτο ερμηνευτή τον Μιχάλη Μενιδιάτη, από το δίσκο «το σχολειό της βιοπάλης». Τίτλος του, «στο σπίτι μας που μπήκανε».
     Στην αρχαία Ρώμη ο γαστρονόμος και λάτρης της πολυτέλειας Απίκιος, χρησιμοποιούσε ευρέως τον απήγανο, ως ένα από τα καλύτερα μυρωδικά της κουζίνας. Η χρήση του, όμως, απαιτούσε ιδιαίτερη προσοχή, αφού σε μεγαλύτερες ποσότητες της επιτρεπόμενης, όχι μόνο έδινε πικρή γεύση στα φαγητά, αλλά προκαλούσε και διάφορες διαταραχές στον οργανισμό, όπως πεπτικές, δερματικό εξάνθημα, κνησμό (φαγούρα).
     Στην Παλαιά Διαθήκη (βιβλίο Έξοδος), ο απήγανος αναφέρεται ότι συμπεριλαμβανόταν και στα πικρόχορτα που έτρωγαν ωμά κατά την περίοδο του Πάσχα οι Ισραηλίτες. Στο συγκεκριμένο φυτό αναφέρονται και οι Ευαγγελιστές Λουκάς και Ματθαίος, ΙΑ΄ 42 και ΚΓ΄ 24, αντίστοιχα: Όταν οι Φαρισαίοι και οι Σαδδουκαίοι προσπάθησαν να παγιδεύσουν Τον Ιησού με υστερόβουλες ερωτήσεις^*, τους έλεγξε με εκείνα τα φοβερά «ουαί», πρώτο εκ των οποίων αυτό: «Ουαί υμίν τοις Φαρισαίοις, ότι αποδεκατούτε το ηδύοσμον και το πήγανον και παν λάχανον και παρέρχεσθε την κρίσιν και την αγάπην Του Θεού». (Αλίμονο σε σας, τους Φαρισαίους, γιατί ενώ εξαντλείτε την αυστηρότητά σας στο δυόσμο, το απήγανο και όλα τα λαχανικά, δεν ενδιαφέρεστε για την κρίση και την αγάπη Του Θεού). Με αυτά Του τα λόγια Ο Ιησούς στηλίτευσε την υποκρισία και τον υπερβάλλοντα ζήλο των Φαρισαίων στην εφαρμογή της φορολογίας, σε θέματα τα οποία δεν ήταν απαραίτητη (π.χ. στα φυτά δυόσμο, (α)πήγανο και διάφορων άλλων λαχανικών), ενώ παραμελούσαν άλλες πολύ βασικές διατάξεις του νόμου.
    Στον απήγανο ή σιδερόχορτο, αναφέρεται και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας, ο Νικόλαος Πολίτης, στις μεγάλες συλλογές των παραδόσεών του:
-     Το σιδερόχορτο είναι ένα βοτάνι που ανοίγει κάθε κλειδωνιά και έχει τη δύναμη να σπάζη όλα τα σίδερα. Μ’ αυτό μπορεί ν’ ανοιχτούν οι σιδερόπορτες, που κλείνουν τα μέρη που είναι θησαυροί. Και σ’ ένα μάλιστα υπόγειο, στο Τούρκικο, αποπάνω από τη σιδερόπορτα είναι γράμματα που λεν, πως αυτός ο θησαυρός είναι εκεινού που βαστά απάνου του σιδερόχορτο. Σ’ αυτό το υπόγειο μπορεί κανείς να έμπη όταν θέλη, γιατί η πόρτα ανοίγει με ευκολία. Και βλέπει μέσα σωρούς τα φλωριά και τα διαμάντια και τα μαργαριτάρια. Μα άμα δοκιμάσης να πάρης το παραμικρό, κλείνει η σιδερόπορτα και δεν ανοίγει, αν δεν παραιτήσης ό,τι πήρες. Αν έχης όμως σιδερόχορτο την ανοίγεις μ’ αυτό και παίρνεις όλο το θησαυρό. Σ’ άλλους θησαυρούς για να ’μπης μέσα πρέπει ν’ ανοίξεις τη σιδερόπορτα με το σιδερόχορτο.
-    Καμιά φορά που απολούν τ’ άλογα στα λιβάδια να βοσκήσουν, οι σιδερένιες κλάππαις που τους βάνουν στα πόδια για να μη φύγουν βρίσκονται ξεκλειδωμένες. Αυτό γίνεται, γιατί φαίνεται πως εκεί στο χορτάρι που περπατεί τ’ άλογο βρίσκεται σιδερόχορτο κι αγγίζουν απάνω του οι κλάππαις και ξεκλειδώνονται. Αλλά πού να τό βρης μέσα στ’ άλλα χόρτα! Για να το βρουν μόνον μ’ ένα τρόπο μπορούν να πετύχουν. Να βρουν φωλιά σκαντζόχερου που να ’χει τα μικρά του και να τα κουκουλώσουνε με χώμα. Ο σκαντζόχερος θα πάγη αμέσως να βρη το σιδερόχορτο για να τα ξεχώση με δαύτο, και αν σταθή ο άνθρωπος επιτήδειος να τα’ αρπάξη από του σκαντζόχερου το στόμα, έκανε την τύχη του.
-     Του σιδηροχόρταρου είν’ ένα χουρτάρι που ανοίγει κάθε κλειδωνιά και γκρεμίζει κάθε τοίχο. Κανείς δεν το ξέρει πού είναι και πού βρίσκεται παρά μόνο ο σκαντζόχοιρος. Γι’ αυτό, όποιος θέλει να τ’ αποχτήση πρέπει να βρη μια φωλιά σκαντζόχερου που να ’χη τα μικρά του μέσα, και όταν λείπη ο σκαντζόχερος να φράξει γύρω τη φωλιά μ’ έναν τοίχο από πέτραις και να παραφυλάη εκεί κοντά κρυμμένος. Όντας θα ’ρθη ο σκαντζόχερος και δεν θα μπορή να μπη στα παιδιά του, θα τρέξη να βρη το σιδηροχόρταρου και αγγίξει μ’ αυτό τον τοίχο, ο τοίχος θα πέση. Τότε κείνος που παραφυλάγει, να προφτάση ν’ αρπάξ’ από το στόμα του σκαντζόχερου το χόρτο. Είναι όμως δύσκολο να το κατορθώση, γιατί ο σκαντζόχερος μόλις γκρεμίση τον τοίχο της φωλιάς του αμέσως το καταπίνει.
  Σύμφωνα με λαϊκές δοξασίες, λοιπόν, που καταγράφονται και στις «Παραδόσεις» του Νικολάου Πολίτη,  αν κάποιος πάρει τα μικρά του σκαντζόχοιρου και τα θάψει, το συμπαθέστατο ζώο μπορεί να υπερβεί μεγάλα εμπόδια γύρω από τη φωλιά του. Κι αν δεν τα βρει, θα ψάξει για απήγανο να βρει τον απήγανο (ή σιδηρόχορτο), για να τα ελευθερώσει με αυτό! Αν προλάβει και τον πάρει από το στόμα του άνθρωπος, «θα γίνει πολύ δυνατός και κάμει την τύχη του»! Από αυτή την δοξασία εμπνεύσθηκε και ο ποιητής Γεώργιος Δροσίνης και έγραψε το ποίημα του «το σιδερόχορτο»:

                             Σύρε να πεις της μάνας σου να μη σε μανταλώνει
                             με τις διπλές τις κλειδωνιές και τις βαριές αμπάρες,
                             γιατί θα πάρω τα βουνά, τους κάμπους θα γυρίσω,
                             να βρω το σιδερόχορτο, ν’ ανοίξω νάμπω μέσα.
                           - Και πού το ξέρεις να το βρεις και πώς θα το γνωρίσεις;
                           - Θα πα’ να βρω σκαντζόχερα με τα μικρά παιδιά του
                             και θα του πάρω τα παιδιά, στο χώμα θα τα θάψω.
                             Θε να γυρνά ο σκαντζόχερας τριγύρω στα θαμμένα,
                             και, σαν ιδεί που δεν μπορεί το χώμα να σαλέψει,
                             θα τρέξει εδώ, θα τρέξει εκεί, θα ψάξει με λαχτάρα,
                             να βρει το σιδερόχορτο, στο στόμα να το φέρει,
                             για να τ’ αγγίξει στο σωρό, να σκορπιστή το χώμα.
     Σύμφωνα με άλλες λαϊκές δοξασίες, η «βαριά» μυρωδιά του φυτού (χαρακτηρίζεται ως δύσοσμο) απωθεί έντομα (ειδικό για το σκώρο), ζώα-όπως γάτες και σκύλους-, αλλά και τα κακά πνεύματα. Παρ’ όλ’ αυτά όμως, αναφέρεται ότι οι μέλισσες μαζεύουν το πλούσιο νέκταρ του, ως από τις πρώτες επιλογές τους για την παρασκευή του ανθόμελου. Ως φυτό σύμβολο της «μετάνοιας», της «θλίψης» και της «οδύνης», αναφέρεται ότι έχει χρησιμοποιηθεί από του καθολικούς ιερείς, που με τα κλαδάκια του ραντίζουν με αγίασμα τους πιστούς. Όπως και στην αρχαία Αθήνα, θεωρείται και σήμερα από τα από τα αποτελεσματικότερα μέσα για την πρόληψη της βασκανίας. Πολλές νοικοκυρές το φροντίζουν στις γλάστρες της αυλής τους ή στα περιβόλια τους για το σκοπό αυτό. Αν, μάλιστα, είναι «κλεμμένο», τότε «πιάνει» και μεγαλώνει καλύτερα! Το φυτό-«προστάτης» που θα μαραθεί ή θα ξεραθεί, θεωρείται από ορισμένους κακό για το σπίτι, τους ανθρώπους του και τα ζώα.
     Αν και ορισμένοι βοτανολόγοι αμφισβητούν την αποτελεσματικότητά του, θεωρώντας τον επισφαλή, στην πρακτική ιατρική έχει χρησιμοποιηθεί και ίσως ακόμα χρησιμοποιείται σε πολλές εφαρμογές. Ελάχιστη ποσότητα αποξηραμένων φύλλων του φυτού με λίγες σταγόνες λαδιού, καλά ανακατεμένες να γίνουν «αλοιφή», θεωρείται ότι αντιμετωπίζουν τσιμπήματα εντόμων, ακόμα και σκορπιού και δήγματα φιδιού. Το ίδιο «φάρμακο» είναι αποτελεσματικό και για το κρυολόγημα και την πλευρίτιδα, με επάλειψη στο στήθος και στην πλάτη. Με επάλειψη ή ως έμπλαστρο ανακουφίζει και ρευματοειδείς πόνους. Λίγε σταγόνες μπορεί ν’ αντιμετωπίσουν και τις εμβοές ώτων (βουίσματα στ’ αυτιά) και να βελτιώσουν την ακοή. «Δεξί χέρι» και της μαμής, αφού μ' αυτό φτιάχνει το πρώτο φυλαχτό του μωρού, αλλά και ως ρόφημα σε μικρές ποσότητες το χορηγούσε για τον καθαρισμό της λοχείας. Σε μεγαλύτερες ποσότητες μπορούσε και να επιφέρει εθελούσια διακοπή της κύησης. Θεωρείται, επίσης, και ως υποβοηθητικό του τοκετού. Αν και δεν έχει καθόλου καλή γεύση και είναι δύσοσμο, ως ρόφημα, σε μικρές ποσότητες πάντα, είχε ευρεία χρήση ως: Αντιβηχικό, αντισπασμωδικό, μυοχαλαρωτικό, αναλγητικό (παυσίπονο) και ειδικά για κεφαλαλγίες, αντιμετώπιση ταχυκαρδιών και αγχολυτικό (κατά του άγχους).
       Επιστημονικές έρευνες με την πάροδο του χρόνου απέδειξαν, τέλος, και τις θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού, γι’ αυτό και η χρήση του στη φαρμακευτική είναι ευρεία. Εκτός από τα ευεργετικά αιθέρια έλαια που μπορούν να παραχούν από τα φύλλα του, έχει αντισηπτικές και διουρητικές ιδιότητες. Το εκχύλισμα από τα φύλλα του δρα ως τονωτικό του στομάχου και ως εφιδρωτικό. Επίσης, χρησιμοποιείται και στη ζαχαροπλαστική, για την παραγωγή πικρών λικέρ, όπως και σε όχι λίγες εφαρμογές στη μαγειρική, ιδίως ακριβών εστιατορίων.
------------------------------------
* Η ερώτηση Φαρισαίων στο Χριστό, πιστεύοντας ότι θα τον παγιδεύσουν, ήταν: «Τίνος τις εντολές πρέπει να τηρούμε; Του Θεού ή του Καίσαρα;». Και η ερώτηση των Σαδδουκαίων: «Ότυαν κάποιος παθάνει, τη γυναίκα του τη παίρνει ο αδερφός του, σύμφωνα με το νόμο. Στην μετά θάνατον ζωή, σε ποιόν απ’ όλους θα ανήκει αυτή γυναίκα, αν ο πρώτος της άνδρας έχει πολλά αδέρφια;». Οι απαντήσεις Του Χριστού ήταν πράγματι αποστομωτικές για τους επικριτές Του: Στους πρώτους απάντησε: «Αποδώστε όσα ανήκουν στον Καίσαρα στον Καίσαρα και όσα ανήκουν στο Θεό, στο Θεό». Στους δεύτερους, στους Σαδδουκαίους, σύμφωνα με το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο απάντησε (κεφ. ΚΔ΄, 25): «Πλανάσθε, μη γνωρίζοντας τις Γραφές. Στην ουράνιο Βασιλεία, ούτε παντρεύονται ούτε χωρίζουν».  
--------------------------------------
Πηγές:
- Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ
- Εγκυκλοπαίδεια ΕΛΛΑΔΙΚΗ
- Εγκυκλοπαίδεια ΓΙΟΒΑΝΗ
- Παλαιά Διαθήκη
- Καινή Διαθήκη
- Αρχιμανδρίτου Δημητρίου Μπακλαγή «Η χλωρίδα της Καινής Διαθήκης»

- Νικολάου Πολίτη «Παραδόσεις»
- Διαδίκτυο
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος,

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html