Απήγανος ή σιδερόχορτο: Ιστορικά, μυθολογικά και λαογραφικά στοιχεία

     Αν και υπάρχει μεγάλη πιθανότητα στην ονομασία «σιδερόχορτο» να ανήκουν κι άλλα φυτά, ως σιδερόχορτο αναφέρεται και ο απήγανος ή πήγανος ή πεγάνι. Χαρακτηρίζεται από την δυσοσμία των φύλλων του, περισσότερο όμως των κίτρινων λουλουδιών του. Ανήκει στην οικογένεια των ρουτιδών και ήταν γνωστός από τους αρχαίους χρόνους, τόσο για τις θεραπευτικές, όσο και για τις μαγικές του ιδιότητες. Τις θεραπευτικές του ιδιότητες είχαν επισημάνει ιατροί, βοτανοσυλλέκτες και βοτανοθεραπευτές της αρχαιότητος, όπως ο Θεόφραστος, ο Διοσκουρίδης και ο Πλήνιος, ενώ πιστευόταν ότι η κατανάλωσή του διατηρεί σε πολύ κατάσταση και την όραση. Ακόμα, ο Αριστοτέλης χαρακτήριζε τον απήγανο ως απαραίτητο βότανο για την αντιμετώπιση της νευρικότητας, οι δε «αντιμαγικές» και «(ε)ξορκιστικές» του ιδιότητες δεν έχουν χάσει την ισχύ τους μέχρι και σήμερα. Αναφέρεται, ακόμα, και ως ιερό φυτό των θεών Άρη και Κρόνου. Στην Οδύσσεια του Ομήρου, πιθανότατα απήγανο έδωσε ο θεός Ερμής στον Οδυσσέα, για να τον προστατέψει από τα μάγια της μάγισσας Κίρκης και να μην τον μεταμορφώσει σε χοίρο, όπως τους συντρόφους του (μετάφραση Νίκου Καζαντζάκη-Ιωάννη Κακριδή):  
                     «[…]Ωστόσο, θέλω από τα βάσανα να σε γλιτώσω τούτα.
                     Να, πάρε αυτό το καλοβότανο και κράτα το, στης Κίρκης
                     σα μπεις, να σκέπει το κεφάλι σου, κακή ώρα να μη σε 'βρει.
                     Τις πονηριές της Κίρκης άκουσε από μιαν άκρη ως την άλλη:
                     Πιοτό θα σου ετοιμάσει, βάζοντας κακά βοτάνια μέσα,
                     μα κι έτσι εσένα δε θα πιάσουνε τα μάγια, δε θ’ αφήσει
                     το καλοβότανο που σου ΄δωκα[…]».
     Παρ’ όλο που θεωρείται ότι προκαλεί και δηλητηριάσεις, αναφέρεται στους «Δειπνοσοφιστές» του Αθήναιου ότι ο τύραννος της Ηρακλείας του Πόντου Κλέαρχος, συνήθιζε να προσκαλεί άτομα που αντιπαθούσε στα ανάκτορά του και τους πότιζε διάφορα δηλητήρια. Υποψιασμένοι εκείνοι, έτρωγαν νωρίτερα απήγανο, ο οποίος εξουδετέρωνε τις δηλητηριώδεις ουσίες. Λέγεται, επίσης, ότι ο βασιλιάς του Πόντου Μιθριδάτης, από τον φόβο του μήπως τον δηλητηριάσουν, έπαιρνε μικροποσότητες δηλητηρίων, μεταξύ των οποίων και απήγανο, για να αποκτήσει ανοσία ο οργανισμός του. Γι’ αυτό και το φαινόμενο της λήψης μικροποσοτήτων δηλητηρίου για ανάπτυξη ανοσίας, ονομάσθηκε «Μιθριδατισμός».
     Τόσο στην αρχαία Αθήνα, όσο και την εποχή του μεσαίωνα, το θεωρούσαν αποτελεσματικό κατά της βασκανίας και αποτρεπτικό για τα μάγια, γι’ αυτό και ήταν συνηθισμένο στις αυλές των σπιτιών. Πολλοί ακόμα λαοί της αρχαιότητας χρησιμοποιούσαν τον απήγανο, για τους ίδιους ή παρόμοιους λόγους, και καθώς φαίνεται, η γνωστή και σήμερα έκφραση «ξορκισμένος με τον απήγανο», για ανεπιθύμητο άτομο που θέλουμε να μείνει μακριά μας ή για δοκιμασία που θέλουμε παντοιοτρόπως ν’ αποφύγουμε, έχει εκεί τις ρίζες της. Με παρόμοιο τρόπο για την απομάκρυνση του κακού, στο θέμα αναφέρεται κι ένα τραγούδι του 1975, σε στίχους και μουσική του Άκη Πάνου, με πρώτο ερμηνευτή τον Μιχάλη Μενιδιάτη, από το δίσκο «το σχολειό της βιοπάλης». Τίτλος του, «στο σπίτι μας που μπήκανε».
     Στην αρχαία Ρώμη ο γαστρονόμος και λάτρης της πολυτέλειας Απίκιος, χρησιμοποιούσε ευρέως τον απήγανο, ως ένα από τα καλύτερα μυρωδικά της κουζίνας. Η χρήση του, όμως, απαιτούσε ιδιαίτερη προσοχή, αφού σε μεγαλύτερες ποσότητες της επιτρεπόμενης, όχι μόνο έδινε πικρή γεύση στα φαγητά, αλλά προκαλούσε και διάφορες διαταραχές στον οργανισμό, όπως πεπτικές, δερματικό εξάνθημα, κνησμό (φαγούρα).
     Στην Παλαιά Διαθήκη (βιβλίο Έξοδος), ο απήγανος αναφέρεται ότι συμπεριλαμβανόταν και στα πικρόχορτα που έτρωγαν ωμά κατά την περίοδο του Πάσχα οι Ισραηλίτες. Στο συγκεκριμένο φυτό αναφέρονται και οι Ευαγγελιστές Λουκάς και Ματθαίος, ΙΑ΄ 42 και ΚΓ΄ 24, αντίστοιχα: Όταν οι Φαρισαίοι και οι Σαδδουκαίοι προσπάθησαν να παγιδεύσουν Τον Ιησού με υστερόβουλες ερωτήσεις^*, τους έλεγξε με εκείνα τα φοβερά «ουαί», πρώτο εκ των οποίων αυτό: «Ουαί υμίν τοις Φαρισαίοις, ότι αποδεκατούτε το ηδύοσμον και το πήγανον και παν λάχανον και παρέρχεσθε την κρίσιν και την αγάπην Του Θεού». (Αλίμονο σε σας, τους Φαρισαίους, γιατί ενώ εξαντλείτε την αυστηρότητά σας στο δυόσμο, το απήγανο και όλα τα λαχανικά, δεν ενδιαφέρεστε για την κρίση και την αγάπη Του Θεού). Με αυτά Του τα λόγια Ο Ιησούς στηλίτευσε την υποκρισία και τον υπερβάλλοντα ζήλο των Φαρισαίων στην εφαρμογή της φορολογίας, σε θέματα τα οποία δεν ήταν απαραίτητη (π.χ. στα φυτά δυόσμο, (α)πήγανο και διάφορων άλλων λαχανικών), ενώ παραμελούσαν άλλες πολύ βασικές διατάξεις του νόμου.
    Στον απήγανο ή σιδερόχορτο, αναφέρεται και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας, ο Νικόλαος Πολίτης, στις μεγάλες συλλογές των παραδόσεών του:
-     Το σιδερόχορτο είναι ένα βοτάνι που ανοίγει κάθε κλειδωνιά και έχει τη δύναμη να σπάζη όλα τα σίδερα. Μ’ αυτό μπορεί ν’ ανοιχτούν οι σιδερόπορτες, που κλείνουν τα μέρη που είναι θησαυροί. Και σ’ ένα μάλιστα υπόγειο, στο Τούρκικο, αποπάνω από τη σιδερόπορτα είναι γράμματα που λεν, πως αυτός ο θησαυρός είναι εκεινού που βαστά απάνου του σιδερόχορτο. Σ’ αυτό το υπόγειο μπορεί κανείς να έμπη όταν θέλη, γιατί η πόρτα ανοίγει με ευκολία. Και βλέπει μέσα σωρούς τα φλωριά και τα διαμάντια και τα μαργαριτάρια. Μα άμα δοκιμάσης να πάρης το παραμικρό, κλείνει η σιδερόπορτα και δεν ανοίγει, αν δεν παραιτήσης ό,τι πήρες. Αν έχης όμως σιδερόχορτο την ανοίγεις μ’ αυτό και παίρνεις όλο το θησαυρό. Σ’ άλλους θησαυρούς για να ’μπης μέσα πρέπει ν’ ανοίξεις τη σιδερόπορτα με το σιδερόχορτο.
-    Καμιά φορά που απολούν τ’ άλογα στα λιβάδια να βοσκήσουν, οι σιδερένιες κλάππαις που τους βάνουν στα πόδια για να μη φύγουν βρίσκονται ξεκλειδωμένες. Αυτό γίνεται, γιατί φαίνεται πως εκεί στο χορτάρι που περπατεί τ’ άλογο βρίσκεται σιδερόχορτο κι αγγίζουν απάνω του οι κλάππαις και ξεκλειδώνονται. Αλλά πού να τό βρης μέσα στ’ άλλα χόρτα! Για να το βρουν μόνον μ’ ένα τρόπο μπορούν να πετύχουν. Να βρουν φωλιά σκαντζόχερου που να ’χει τα μικρά του και να τα κουκουλώσουνε με χώμα. Ο σκαντζόχερος θα πάγη αμέσως να βρη το σιδερόχορτο για να τα ξεχώση με δαύτο, και αν σταθή ο άνθρωπος επιτήδειος να τα’ αρπάξη από του σκαντζόχερου το στόμα, έκανε την τύχη του.
-     Του σιδηροχόρταρου είν’ ένα χουρτάρι που ανοίγει κάθε κλειδωνιά και γκρεμίζει κάθε τοίχο. Κανείς δεν το ξέρει πού είναι και πού βρίσκεται παρά μόνο ο σκαντζόχοιρος. Γι’ αυτό, όποιος θέλει να τ’ αποχτήση πρέπει να βρη μια φωλιά σκαντζόχερου που να ’χη τα μικρά του μέσα, και όταν λείπη ο σκαντζόχερος να φράξει γύρω τη φωλιά μ’ έναν τοίχο από πέτραις και να παραφυλάη εκεί κοντά κρυμμένος. Όντας θα ’ρθη ο σκαντζόχερος και δεν θα μπορή να μπη στα παιδιά του, θα τρέξη να βρη το σιδηροχόρταρου και αγγίξει μ’ αυτό τον τοίχο, ο τοίχος θα πέση. Τότε κείνος που παραφυλάγει, να προφτάση ν’ αρπάξ’ από το στόμα του σκαντζόχερου το χόρτο. Είναι όμως δύσκολο να το κατορθώση, γιατί ο σκαντζόχερος μόλις γκρεμίση τον τοίχο της φωλιάς του αμέσως το καταπίνει.
  Σύμφωνα με λαϊκές δοξασίες, λοιπόν, που καταγράφονται και στις «Παραδόσεις» του Νικολάου Πολίτη,  αν κάποιος πάρει τα μικρά του σκαντζόχοιρου και τα θάψει, το συμπαθέστατο ζώο μπορεί να υπερβεί μεγάλα εμπόδια γύρω από τη φωλιά του. Κι αν δεν τα βρει, θα ψάξει για απήγανο να βρει τον απήγανο (ή σιδηρόχορτο), για να τα ελευθερώσει με αυτό! Αν προλάβει και τον πάρει από το στόμα του άνθρωπος, «θα γίνει πολύ δυνατός και κάμει την τύχη του»! Από αυτή την δοξασία εμπνεύσθηκε και ο ποιητής Γεώργιος Δροσίνης και έγραψε το ποίημα του «το σιδερόχορτο»:

                             Σύρε να πεις της μάνας σου να μη σε μανταλώνει
                             με τις διπλές τις κλειδωνιές και τις βαριές αμπάρες,
                             γιατί θα πάρω τα βουνά, τους κάμπους θα γυρίσω,
                             να βρω το σιδερόχορτο, ν’ ανοίξω νάμπω μέσα.
                           - Και πού το ξέρεις να το βρεις και πώς θα το γνωρίσεις;
                           - Θα πα’ να βρω σκαντζόχερα με τα μικρά παιδιά του
                             και θα του πάρω τα παιδιά, στο χώμα θα τα θάψω.
                             Θε να γυρνά ο σκαντζόχερας τριγύρω στα θαμμένα,
                             και, σαν ιδεί που δεν μπορεί το χώμα να σαλέψει,
                             θα τρέξει εδώ, θα τρέξει εκεί, θα ψάξει με λαχτάρα,
                             να βρει το σιδερόχορτο, στο στόμα να το φέρει,
                             για να τ’ αγγίξει στο σωρό, να σκορπιστή το χώμα.
     Σύμφωνα με άλλες λαϊκές δοξασίες, η «βαριά» μυρωδιά του φυτού (χαρακτηρίζεται ως δύσοσμο) απωθεί έντομα (ειδικό για το σκώρο), ζώα-όπως γάτες και σκύλους-, αλλά και τα κακά πνεύματα. Παρ’ όλ’ αυτά όμως, αναφέρεται ότι οι μέλισσες μαζεύουν το πλούσιο νέκταρ του, ως από τις πρώτες επιλογές τους για την παρασκευή του ανθόμελου. Ως φυτό σύμβολο της «μετάνοιας», της «θλίψης» και της «οδύνης», αναφέρεται ότι έχει χρησιμοποιηθεί από του καθολικούς ιερείς, που με τα κλαδάκια του ραντίζουν με αγίασμα τους πιστούς. Όπως και στην αρχαία Αθήνα, θεωρείται και σήμερα από τα από τα αποτελεσματικότερα μέσα για την πρόληψη της βασκανίας. Πολλές νοικοκυρές το φροντίζουν στις γλάστρες της αυλής τους ή στα περιβόλια τους για το σκοπό αυτό. Αν, μάλιστα, είναι «κλεμμένο», τότε «πιάνει» και μεγαλώνει καλύτερα! Το φυτό-«προστάτης» που θα μαραθεί ή θα ξεραθεί, θεωρείται από ορισμένους κακό για το σπίτι, τους ανθρώπους του και τα ζώα.
     Αν και ορισμένοι βοτανολόγοι αμφισβητούν την αποτελεσματικότητά του, θεωρώντας τον επισφαλή, στην πρακτική ιατρική έχει χρησιμοποιηθεί και ίσως ακόμα χρησιμοποιείται σε πολλές εφαρμογές. Ελάχιστη ποσότητα αποξηραμένων φύλλων του φυτού με λίγες σταγόνες λαδιού, καλά ανακατεμένες να γίνουν «αλοιφή», θεωρείται ότι αντιμετωπίζουν τσιμπήματα εντόμων, ακόμα και σκορπιού και δήγματα φιδιού. Το ίδιο «φάρμακο» είναι αποτελεσματικό και για το κρυολόγημα και την πλευρίτιδα, με επάλειψη στο στήθος και στην πλάτη. Με επάλειψη ή ως έμπλαστρο ανακουφίζει και ρευματοειδείς πόνους. Λίγε σταγόνες μπορεί ν’ αντιμετωπίσουν και τις εμβοές ώτων (βουίσματα στ’ αυτιά) και να βελτιώσουν την ακοή. «Δεξί χέρι» και της μαμής, αφού μ' αυτό φτιάχνει το πρώτο φυλαχτό του μωρού, αλλά και ως ρόφημα σε μικρές ποσότητες το χορηγούσε για τον καθαρισμό της λοχείας. Σε μεγαλύτερες ποσότητες μπορούσε και να επιφέρει εθελούσια διακοπή της κύησης. Θεωρείται, επίσης, και ως υποβοηθητικό του τοκετού. Αν και δεν έχει καθόλου καλή γεύση και είναι δύσοσμο, ως ρόφημα, σε μικρές ποσότητες πάντα, είχε ευρεία χρήση ως: Αντιβηχικό, αντισπασμωδικό, μυοχαλαρωτικό, αναλγητικό (παυσίπονο) και ειδικά για κεφαλαλγίες, αντιμετώπιση ταχυκαρδιών και αγχολυτικό (κατά του άγχους).
       Επιστημονικές έρευνες με την πάροδο του χρόνου απέδειξαν, τέλος, και τις θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού, γι’ αυτό και η χρήση του στη φαρμακευτική είναι ευρεία. Εκτός από τα ευεργετικά αιθέρια έλαια που μπορούν να παραχούν από τα φύλλα του, έχει αντισηπτικές και διουρητικές ιδιότητες. Το εκχύλισμα από τα φύλλα του δρα ως τονωτικό του στομάχου και ως εφιδρωτικό. Επίσης, χρησιμοποιείται και στη ζαχαροπλαστική, για την παραγωγή πικρών λικέρ, όπως και σε όχι λίγες εφαρμογές στη μαγειρική, ιδίως ακριβών εστιατορίων.
------------------------------------
* Η ερώτηση Φαρισαίων στο Χριστό, πιστεύοντας ότι θα τον παγιδεύσουν, ήταν: «Τίνος τις εντολές πρέπει να τηρούμε; Του Θεού ή του Καίσαρα;». Και η ερώτηση των Σαδδουκαίων: «Ότυαν κάποιος παθάνει, τη γυναίκα του τη παίρνει ο αδερφός του, σύμφωνα με το νόμο. Στην μετά θάνατον ζωή, σε ποιόν απ’ όλους θα ανήκει αυτή γυναίκα, αν ο πρώτος της άνδρας έχει πολλά αδέρφια;». Οι απαντήσεις Του Χριστού ήταν πράγματι αποστομωτικές για τους επικριτές Του: Στους πρώτους απάντησε: «Αποδώστε όσα ανήκουν στον Καίσαρα στον Καίσαρα και όσα ανήκουν στο Θεό, στο Θεό». Στους δεύτερους, στους Σαδδουκαίους, σύμφωνα με το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο απάντησε (κεφ. ΚΔ΄, 25): «Πλανάσθε, μη γνωρίζοντας τις Γραφές. Στην ουράνιο Βασιλεία, ούτε παντρεύονται ούτε χωρίζουν».  
--------------------------------------
Πηγές:
- Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ
- Εγκυκλοπαίδεια ΕΛΛΑΔΙΚΗ
- Εγκυκλοπαίδεια ΓΙΟΒΑΝΗ
- Παλαιά Διαθήκη
- Καινή Διαθήκη
- Αρχιμανδρίτου Δημητρίου Μπακλαγή «Η χλωρίδα της Καινής Διαθήκης»

- Νικολάου Πολίτη «Παραδόσεις»
- Διαδίκτυο
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος,

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html