Η ίσκα και η χρήση της ως μέσο ανάμματος (λαογραφική καταγραφή)

     Η ίσκα είναι χρόνια νόσος-παράσιτο των δέντρων. Μοιάζει με μανιτάρι, κολλημένο στερεά επάνω στο κορμό («ξυλομανίταρο»). Η μάζα του είναι πολύ σκληρή και συμπαγής, με φελλώδη υφή και δεν αποσπάται εύκολα από το ξύλο στο οποίο παρασιτεί. Αν δεν αντιμετωπιστεί, μεγαλώνει και το δέντρο κινδυνεύει να ξεραθεί, αφού του προσβάλλει το αγγειακό του σύστημα. Σχηματίζεται και αναπτύσσεται σε κορμούς μεγάλων, κυρίως, δέντρων, π.χ. οξιάς, όμως είναι συνηθισμένη και σε μικρότερα, π.χ. κλήμα. Το επιστημονικό της όνομα είναι φόμη ή φομενταρία (fomes fomentarius).
     Ο σκληρός αυτός μύκητας είναι γνωστός από τη αρχαιότητα. Αναφέρεται ότι και τότε και σήμερα έχει και θεραπευτικές ιδιότητες για τον άνθρωπο. Στο διαδίκτυο¹ αναφέρεται ότι ο Ιπποκράτης την χρησιμοποιούσε ως θεραπευτικό μέσο, όπως για τον καυτηριασμό τραυμάτων και ως αιμοστατικό, ενώ οι ινδιάνοι για την αντιμετώπιση της  αρθρίτιδας.
     Ύστερα από ειδική επεξεργασία στο παρελθόν, η ίσκα μπορεί να γίνει ένα εύφλεκτο υλικό, που χρησίμευε ως «αναπτήρας», για το άναμμα φωτιάς. Η χρήση της αυτοκαταργήθηκε με την εμφάνιση του φυτιλιού και του αναπτήρα. Οι πρώτοι αναπτήρες δεν ήταν στη μορφή που είναι σήμερα, με αέριο και ηλεκτρονικό άναμμα. Το καύσιμο υλικό τους ήταν το πετρέλαιο ή το οινόπνευμα και οι σπινθήρες παράγονταν από την τριβή της τσακμακόπετρας, όπως και σε πολλούς αναπτήρες και σήμερα.
 
Επεξεργασία της ίσκας-μετατροπή σε εύφλεκτο υλικό
 
     Η συλλογή της ίσκας από το δέντρο γινόταν σε μεγάλα κομμάτια, βάρους μισού και πλέον κιλού το καθένα. Τοποθετείται για μεγάλο χρονικό διάστημα, ίσως και περισσότερο των έξι μηνών, μέσα σε νερό με μεγάλη περιεκτικότητα στάχτης (σταχτόνερο). Μετά την «επεξεργασία» αυτή, η ίσκα πρέπει να στεγνώσει πολύ καλά στον ήλιο και είναι έτοιμη προς χρήση. Πιθανότατα, την «επεξεργασία» κάνει το ανθρακικό κάλλιο που περιέχει η στάχτη. Γίνεται έτσι πολύ εύφλεκτο υλικό, όμως βραδύκαυστο και δεν παράγει φλόγα. Για το άναμμά της είναι αρκετός και ένας μόνο σπινθήρας! Φλόγα μπορεί να επιτευχθεί όταν έλθει σε επαφή με άλλο εύφλεκτο υλικό, π.χ. χαρτί, και «φυσήξουμε». Όμως, για το άναμμα του τσιγάρου, δεν χρειάζεται φλόγα. Για πρακτικούς λόγους, π.χ. μεταφορά, «πολλαπλασιασμός», κόβεται σε πολλά μικρότερα κομμάτια, μεγέθους λίγων εκατοστών.
 
Η παραγωγή σπινθήρα -τρόπος ανάμματος
 
     Ο απαραίτητος σπινθήρας παράγεται από δυνατό χτύπημα μετάλλου (σιδήρου) με σκληρή πέτρα ανοιχτού πράσινου ή μοβ χρώματος, την λεγόμενη τσακμακόπετρα ή στουρνάρι (το). Σαν μέταλλο χρησιμοποιείται ο πριόβολος, που συνήθως έχει σχήμα «Β» ή «8»² και ο χρήστης ενεργεί ως εξής: 1. Βάζει την ίσκα σ’ ένα σταθερό και επίπεδο σημείο. 2. Λίγα εκατοστά επάνω από την ίσκα χτυπάει δυνατά την πέτρα (στουρνάρι) με τον πριόβολο και με κατεύθυνση από πάνω προς τα κάτω (συνεχή χτυπήματα), ώστε οι σπινθήρες που θα παραχθούν να πέσουν επάνω στην ίσκα. Ως προαναφέρθηκε, ένας και μόνο σπινθήρας που θα πέσει επάνω της είναι αρκετός να την ανάψει. 3. Αφού το άναμμα επιτευχθεί και μεταφερθεί η φωτιά, π.χ. στο τσιγάρο, ο χρήστης τη σβήνει, για επόμενη χρήση. Απαραίτητη προϋπόθεση για την παραγωγή σπινθήρα, να μην είναι βρεγμένο κανένα από τα δύο σώματα τριβής. Η ποσότητα της ίσκας  που καίγεται είναι πολύ μικρή κι ένα κομμάτι λίγων εκατοστών μπορεί να δώσει πολλές δεκάδες ανάμματα. Σημειώνεται ότι: α. Το στουρνάρι είναι από τα πετρώματα εκείνα που παράγουν εύκολα σπινθήρες, ειδικά όταν χτυπηθούν με σίδηρο. β. Η διαδικασία ανάμματος είναι απλή, αλλά χρονοβόρα.

Διάφορα είδη/σχήματα πριόβολου

Το «σπινθηροβόλο» πέτρωμα τσακμακόπετρα ή στουρνάρι

Αναπτήρας (πετρελαίου ή οινοπνεύματος) και τσακμακόπετρες εμπορίου

     Πρωτόγονο μέσο και τρόπος ανάμματος η ίσκα με τον πριόβολο και το στουρνάρι, βεβαίως, είχε όμως δώσει λύση σε πολλές καθημερινές ανάγκες και τη χρήση τους από τους παππούδες μας και το θυμόμαστε πολύ καλά. Ειδικά από ανθρώπους του βουνού, αρκετά συνηθισμένη, που τα είχαν πάντα στο σελάχι³ τους για το άναμμα του τσιγάρου τους.
     Να σημειωθεί, τέλος, ότι η επεξεργασμένη ίσκα χρησιμεύει και σήμερα ως μέσο ξεματιάσματος αλλά και ως επίθεμα σε τραύματα να τα «κάψει». 
----------------------------------
¹ Το σχήμα «Β» ή «8» του πριόβολου διευκολύνει στη λαβή με το χέρι και είναι κατασκεύασμα σιδεράδων.
² https://www.agriamanitaria.gr/%CE%AF%CF%83%CE%BA%CE%B1-%CE%B8%CE%B5%CF%81%CE%B1%CF%80%CE%B5%CF%85%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AD%CF%82-%CE%B9%CE%B4%CE%B9%CF%8C%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B5%CF%82/
³Λέξη με τουρκικής ρίζας προέλευση. Ήταν ανδρική ζώνη, ειδικά κατασκευασμένη για οπλοθήκη, στην οποία έβαζαν μπαρουτόβολα, μπιστόλες, γατζάρες και γιαταγάνια. Σε πολλές περιπτώσεις ήταν αναπόσπαστο της φουστανέλας ή και της γυναικείας εθνικής ενδυμασίας, περίτεχνα κεντημένο. Αργότερα το σελάχι σε πιο απλη μορφή του χρησίμευε για μεταφορά μικροαντικειμένων πρώτης ανάγκης, όπως πριόβολο, ίσκα, καπνό, σουγιά, κλωστή και βελόνα για ράψιμο, κερί για κέρωμα της κλωστής κλπ. Σημερινή του μορφή η γνωστή ζώνη-τσαντάκι μέσης, με την ονομασία και ως «μπανάνα».

Ετοιμοπόλεμο σελάχι άλλης εποχής

----------------------------------
Πηγές-εικόνες: Εγκυκλοπαίδεια ΕΛΛΑΔΙΚΗ, διαδίκτυο.
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος,

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html