Το αβγό: μυθολογικά, λαογραφικά και άλλα στοιχεία

    Άλυτο ακόμα το αίνιγμα από τους αρχαίους καιρούς, αν «γέννησε η κότα το αβγό ή το αβγό την κότα», όμως από τους ίδιους καιρούς αυτό πρωταγωνιστεί σε πολλές πτυχές της ζωής, όπως τη διατροφή, τη μυθολογία, τη λαογραφία, τη λογοτεχνία. Παράλληλα, ακόμα επιχειρηματολογούν οι γλωσσολόγοι αν η σωστή γραφή του είναι με «β» (αβγό) ή με δίφθογγο «αυ» (αυγό), ενώ άλλοι υποστηρίζουν ότι και οι δύο γραφές είναι σωστές. Πέρα, όμως, από τις όποιες διαφωνίες, σε όλους μας είναι γνωστό, τόσο επιστημονικά, όσο και στην πράξη, ότι μέσα του κλείνει τη δυνατότητα της αναγέννησης - τη δημιουργίας μιας νέας ζωής κι αυτό έχει δώσει πολλές «λαβές» στη μυθολογία, αλλά και στη λαογραφία, τη λογοτεχνία και στην ίδια τη ζωή.
     Πλούσια η Ελληνική μυθολογία με θέμα το αβγό, ωόν της καθαρεύουσας, και ενδεικτικά να σημειώσουμε το Δία, που μεταμορφώθηκε σε κύκνο, πλησίασε σ’ ένα ποτάμι τη Λήδα, γυναίκα του βασιλιά της Σπάρτης Τυνδάρεω και ερχόμενος σε επαφή μαζί της, εκείνη γέννησε ένα ή δύο αβγά, από τα οποία προήλθαν οι δίδυμοι Διόσκουροι Κάστωρ και Πολυδεύκης (Διόσκουροι - Δίας+κούροι), η ωραία Ελένη και η Κλυταιμνήστρα. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, από το ασημένιο αβγό του Χρόνου προήλθε ο Έρωτας. Το συναντάμε, επίσης, και στα χέρια του θεού Διονύσου, ως σύμβολο αναγέννησης. Κι ακόμα, από το κοσμογονικό αβγό που περιβάλλεται από ένα φίδι προήλθε ο κόσμος και η αρμονία του σύμπαντος. Η παρουσία τους ως κτερίσματα σε προχριστιανικούς τάφους, οδηγεί στην άποψη ότι συμβολίζει τον πρόσκαιρο θάνατο, που με την αναμενόμενη θραύση του κελύφους ξεκινάει η αναγέννηση.
     Ανάλογα πλούσια και με πολλές ομοιότητες είναι και η παγκόσμια μυθολογία. Στην Κίνα, π.χ., οι προσφορά τους σε οικεία άτομα, συμβολίζει την άνοιξη την γονιμότητα και την αναγέννηση. Στην αρχαία αιγυπτιακή θρησκεία μια χήνα του Νείλου κλώσησε το Κοσμικό Αβγό, από το οποίο βγήκε ο θεός Ρα (ο ήλιος). Οι αρχαίοι Φοίνικες πίστευαν ότι ένα τεράστιο αβγό που έπεσε στον Ευφράτη, τα ψάρια το μετέφεραν στην όχθη. Επάνω του κάθισαν περιστέρια και μόλις εκείνο ζεστάθηκε, βγήκε από μέσα του η Αφροδίτη. Κατά μία εκδοχή του Ζωροαστρισμού (Περσική θρησκεία), τον κόσμο δημιούργησε ο Αχούρα Μάζντα από ένα αβγό που «περιπλανιόταν» στο χάος για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Από αυτό δημιουργήθηκαν ο πνευματικός και ο φυσικός κόσμος, όταν χωρίστηκε στα δύο.
     Αρκετές είναι οι προχριστιανικές τελετουργίες, συνήθειες και δοξασίες που διείσδυσαν Χριστιανική θρησκεία, δίνοντας τελείως διαφορετική σημασία. Γνωστό και τότε το κόκκινο χρώμα, ως χρώμα της χαράς, της συμβολικής ανανέωσης και της ενδυνάμωσης της φύσης, υιοθετήθηκε και στη δική μας θρησκεία. Στα χρόνια του Χριστού, μάλιστα, συναντάμε τα κόκκινα αβγά σε πολλές χώρες, π.χ. Αίγυπτο, Γαλιλαία, Περσία, Ρώμη, αφού μαζί με τα κουνέλια αποτελούν σύμβολο γονιμότητας. Άλλοι πιστεύουν ότι βάφονται κόκκινα σε ανάμνηση του αίματος του Χριστού κατά τη σταύρωση. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή της παράδοσης, όταν η Μαρία η Μαγδαληνή είπε σε έναν Ρωμαίο στρατιώτη ότι ο Χριστός αναστήθηκε, εκείνος απάντησε δείχνοντάς της ένα αβγό που κρατούσε στα χέρια του: «Όσο αναστήθηκε Χριστός, άλλο τόσο τούτο το αβγό είναι κόκκινο», αλλά πριν προλάβει να τελειώσει τη φράση του, εκείνο πήρε κόκκινο ζωηρό χρώμα.
     Σήμερα  το κόκκινο αβγό πρωταγωνιστεί το Πάσχα και πάντα ενθουσιάζει παιδιά και μεγάλους, κυρίως, όμως, τα παιδιά, είτε ως έθιμο, είτε ως μέσο διακόσμησης, είτε ως μέσο διατροφής, είτε ως μέσο φυλαχτού. Μεγάλη η κινητοποίηση των νοικοκυριών για τη βαφή τους. Κυρίαρχο πάντα το κόκκινο χρώμα, που όμως έχουν υπεισέλθει και άλλοι χρωματισμοί. Και, βέβαια, το αβγό είναι το τελευταίο φαγητό που κλείνει την αποκριά το βράδυ της Τυρινής και ανοίγει η σαρακοστή και το πρώτο που κλείνει τη σαρακοστή το Μεγάλο Σάββατο το βράδυ μετά την Ανάσταση, απαραίτητος «συνοδός» της μαγειρίτσας. Να σημειωθεί ότι προηγούμενα χρόνια και ειδικά σε χωριά, που η Ανάσταση γινόταν ξημερώματα, ένα κόκκινο αβγό κι ένα κουλούρι ήταν απαραίτητο στην τσέπη του καθενός για να «στυλωθούν», μέχρι να γυρίσουν στο σπίτι, που αυτά τρώγονταν αυστηρά μετά το Χριστός Ανέστη που έλεγε ο παπάς.
     Ξεχωριστή συνήθεια και «καλλιτεχνική παρέμβαση» είναι το κόκκινο αβγό με σχέδιο ή και διάφορες ζωγραφιές με το χέρι. Εύκολο σήμερα το αυτοκόλλητο σχέδιο του εμπορίου, στο παρελθόν, όμως, γινόταν με φύλλα λουλουδιών που τα συγκρατούσε μια γυναικεία κάλτσα, η οποία τα κάλυπτε και δενόταν σφιχτά επάνω του. Τα διάφορα λουλούδια της άνοιξης ή φυλλαράκια βασιλικού  ή άλλα φύλλα φυτών, του δίνουν μια ξεχωριστή χάρη, ειδικά όταν σε περίοπτη στολίζουν έπιπλα ή προσφέρονται στο Πασχαλινό τραπέζι. Είναι τα λεγόμενα «κεντητά» ή «ξομπλωτά» αβγά. Κι αν γυρίσουμε στο ακόμα πιο μακρινό παρελθόν, που τα χημικά-βιομηχανικά χρώματα δεν ήταν ευρέως διαδεδομένα και προσβάσιμα, οι νοικοκυρές έφτιαχναν μόνες τους τις μπογιές για κάθε είδους βάψιμο από διάφορα φυτά. Στα πασχαλινά-κόκκινα χρώματα, μεγάλη ήταν η συμβολή των πέταλων παπαρούνας.
     Ευρύτατα διαδεδομένο έθιμο είναι και τσούγκρισμα του κόκκινου αβγού όλες τις Πασχαλινές ημέρες, με τις φράσεις «Χριστός Ανέστη – Αληθώς Ανέστη» από τους «αντιπάλους». Ορισμένοι φροντίζουν και διαλέγουν το πιο «γερό», για να κατορθώσουν να σπάσουν όσα γίνεται περισσότερα των άλλων, που σε πολλές περιπτώσεις όμως αποδεικνύονται αυτοί από την πρώτη στιγμή οι «ηττημένοι» και μένουν απλοί παρατηρητές στης παρέας τις «αβγομαχίες»! Εδώ σε κάποιες περιπτώσεις δεν λείπουν και οι «ζαβολιές» με ξύλινα κόκκινα αβγά(!), που κάποιοι έχουν μόνιμα στην τσέπη τους τις Πασχαλινές ημέρες για να αποδεικνύονται πάντα οι «δυνατοί», αφού εκείνος που το αβγό του νικάει τα άλλα, θεωρείται δυνατός και τυχερός. Τυχερός, θεωρείται, επίσης, και αυτός που θα του «τύχει» δίκροκο αυτό, οποιαδήποτε στιγμή του χρόνου. Για άλλους το σπάσιμο του κόκκινου αβγού συμβολίζει το «σπάσιμο»-άνοιγμα του Τάφου και την Ανάσταση Του Χριστού.
     Το βάψιμο των αβγών γίνεται την Μεγάλη Πέμπτη, ως ημέρα κάπως χαρμόσυνη, αφού τότε παρέδωσε ο Χριστός στους ανθρώπους τα Άχραντα Μυστήρια στο Μυστικό Δείπνο. Η βαφή αποφεύγεται σε σπίτια με πρόσφατο πένθος, ή εκεί τα βάφουν με μαύρο χρώμα, κάτι που δεν είναι και τόσο συνηθισμένο.
     Το αβγό πρωταγωνιστεί και ως «αμοιβή» στα παιδιά που περνάνε από τα σπίτια και λένε τα κάλαντα το Σάββατο του Λαζάρου, βάζοντάς τα οι νοικοκυρές προσεκτικά στο στολισμένο καλάθι με λουλούδια που εκείνα κρατάνε, με την ευχή «καλή Ανάσταση». Δεν πρέπει εδώ να παραλείψουμε και το σοκολατένιο αβγό, δώρο, κυρίως, στα παιδιά από τους γονείς και ιδιαίτερα από τους νονούς, μαζί με τη λαμπάδα. Δεν θα παραλείψουμε, επίσης, και το αβγό κοσμηματοθήκη, στο παρελθόν υφασμάτινο και χάρτινο, που δινόταν κυρίως ως πασχαλινό δώρο σε νέες γυναίκες, ιδίως αρραβωνιασμένες ή νιόπαντρες.
     Η φύλαξη του κόκκινου αβγού στο εικονοστάσι του σπιτιού όλο το χρόνο, μέχρι την επόμενη Ανάσταση που θα ανανεωθεί, θεωρείται ότι έχει θεραπευτικές, προστατευτικές ή και θαυματουργικές ακόμα ιδιότητες για το καλό του σπιτιού, την υγεία και την ευημερία των μελών όλης της οικογένειας.
     Ευρέως διαδομένα και τα έθιμα με τα αβγά της αποκριάς, για τα οποία μπορείτε να διαβάσετε σε άλλο άρθρο του ιστολογίου μου, ΕΔΩ.
     Βασικό είδος διατροφής το προϊόν αυτό της κότας, εφάμιλλο με το κρέας της, πρωταγωνιστεί στη ζωή του ανθρώπου από τα πρώτα βήματα της ζωής του. Αβγό μελάτο για το μικρό, αλλά και για το άρρωστο παιδί να δυναμώσει με τις βιταμίνες του. Αβγό και για τον ενήλικα άρρωστο, αβγό προσφάι για την γρήγορη και εύκολη αντιμετώπιση της πείνας, για το κολατσιό, για το σχολείο, για το χωράφι, για τον τσοπάνη στο βουνό, τηγανητό για το μουσαφίρη και τον περαστικό που θα μπουν στο σπίτι απροειδοποίητα, και για να «ξεντροπιαστεί» και η νοικοκυρά και το σπίτι της. Λίγο κούνημα κοντά στο αυτί για να διαπιστωθεί αν είναι κλούβιο και η φιλοξενία με λίγο ψωμί και τυρί γίνεται Αβραμιαία, για να «στυλωθούν» κι αυτοί και να συνεχίσουν το δρόμο τους. Λίγα αβγά και ως «αντίδωρο» στην προσφορά «να βγει η υποχρέωση». Να σημειώσουμε, ακόμα, πως στην ερώτηση «τί θα φάμε σήμερα;», η πρώτη απάντηση ήταν «ψωμί και τυρί» και η δεύτερη «δυο αυγά», αν δεν υπήρχε κάτι άλλο στο σπίτι.
     Ιδιαίτερα καλά φυλαγμένα και τα αυγά που θα βάλει η νοικοκυρά στην κλώσα. Πριν λάβουν τη θέση τους για να τα κλωσήσει, τα σταυρώνει, μπορεί και να τους ρίχνει λίγο αγιασμό και πολύ συχνά βάζει δίπλα τους, αλλά προστατευμένα, ένα μεταλλικό αντικείμενο, π.χ. πέταλο, για να μην κινδυνεύουν όταν μπουμπουνίζει. Για την κλώσα μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα  ΕΔΩ .
     Τα οικόσιτα πουλερικά, και ειδικά η κότα, συναντάται σε πολλές πτυχές της λαογραφίας. Μεταξύ αυτών και το «σημαδαύγουλο», αβγό διαφορετικό του κανονικού μεγέθους (ίσως μικρό και χωρίς ή ατροφικό κρόκο), που όσοι ξέρουν να το «διαβάζουν», προβλέπουν και τι πιθανόν να συμβεί! Συνήθως το «σημαδαύγουλο» δεν είναι καλός οιωνός για το σπίτι και την οικογένεια. Άλλη γνωστή πρόληψη είναι ότι δεν πρέπει να τα «δουν τ’ αστέρια» (να μην βγουν από το σπίτι – να μην δοθούν σε κάποιον νύχτα, γιατί φεύγει ο πλούτος από το σπίτι.
     Λίγες κότες στην αυλή της νοικοκυράς, ήταν/είναι ένα μικρό κεφάλαιο και πηγή εισοδήματος για όλη την οικογένεια. Χωρίς ιδιαίτερες επαγγελματικές γνώσεις, η αβγοπαραγωγή εξαρτάται από το εργατικό δαιμόνιο, την αντίληψη και την εφευρετικότητα της ίδιας, τη φροντίδα και την κατάλληλη τροφή στις κότες της. Απαραίτητος εκεί και ο άρχοντας του κοτετσιού και καλός «μετεωρολόγος», αλλά και «ξυπνητήρι» της οικογένειας, ο κόκορας, για την καλή αναπαραγωγή του «χαρεμιού» του.
     Αναφερόμενοι εδώ στην αντίληψη και την εφευρετικότητα της νοικοκυράς, ας αναφέρουμε και την εφευρετικότητα ενός δασκάλου, που είχε διοριστεί σ’ ένα ορεινό χωριό. Έχοντας ένα αβγό σε κάποια μαθήματα της γεωγραφίας, το έδειχνε στα παιδιά και το παρομοίαζε με τη σφαιρικότητα της γης(!), ζητώντας από αυτά να του ζωγραφίσουν το καθένα επάνω σ’ ένα ωμό αβγό(!) την Ελλάδα ή κάποιο νομό της και να του πάνε, για να τα… βαθμολογήσει! Όταν του τελείωναν, ζητούσε επανάληψη της… ζωγραφικής με άλλο νομό!
     Λίγα φυλαγμένα αβγά από τη νοικοκυρά στο κασόνι, μέσα στο στάρι ή το καλαμπόκι για δροσιά, σταθερή θερμοκρασία, αλλά και καλή προφύλαξη από σπάσιμο, ήταν μια μικρή οικονομική απαντοχή για το σπίτι, αφού αποτελούσαν πάντα και μέσο συναλλαγής. Αυτά έδινε στο μπακάλη για να πάρει το λάδι, το πετρέλαιο, το σαπούνι ή τη ζάχαρη, αυτά και στο γυρολόγο για να μαζέψει «σπυρί-σπυρί» την προίκα των κοριτσιών.
     Η μεγάλη βιομηχανική παραγωγή και η εύκολη εμπορική διακίνηση των αβγών σήμερα, έχει λύσει το πρόβλημα της προμήθειάς τους στις πόλεις, που κάποτε περίμεναν με λαχτάρα πότε να «έρθουν» από το χωριό. Και τώρα, όμως, τα χωριάτικα είναι πάντα περιζήτητα, αφού οι κότες είναι κυρίως ελευθέρας βοσκής και τα προϊόντα τους ιδιαίτερης θρεπτικής αξίας.
     Με το αυγό έχουν ασχοληθεί και μεγάλοι της λογοτεχνίας μας. Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος γράφει για το πασχαλινό:
     «Βάφουμε κόκκινα τ' αβγά του Πάσχα, είτε για να τα κάμουμε ακόμα πιο χαρούμενα σύμβολα, αφού το κόκκινο είναι το χρώμα της χαράς, είτε γιατί κι αυτό, μαζί με τόσα άλλα, το πήραμε από τους Εβραίους που έβαφαν το Πάσχα όλα τους τα πράγματα κόκκινα, ακόμα και τους τοίχους των σπιτιών τους […]. Αυτά, τέλος πάντων, λένε οι σοφοί για την καταγωγή των κόκκινων αβγών. Καθώς βλέπετε, είναι κάπως δύσκολο να εξακριβωθεί η αλήθεια. Αλλά τι μας μέλει; Φτάνει που το έθιμο είναι όμορφο κι αθώο. Ούτε αίμα χύνει, ούτε πόνο προξενεί. Λίγη βαφή στο τσουκάλι που θα βράσουν και τ' αβγά βγαίνουν από κει μέσα πασχαλιάτικα».
     Παρόμοια αναφορά κάνουν και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και ο Εμμανουήλ Ροΐδης. Η δε έκφραση, «χάσαμε τ’ αβγά και τα πασχάλια», ανήκει στο σατιρικό ποιητή Γεώργιο Σουρή, ονοματίζοντας «πασχάλια»  τα κόκκινα αβγά.
     Μεταξύ των «διάσημων αβγών» όλων των εποχών, συγκαταλέγονται και τα «Φαμπερζέ», που δανείστηκαν το όνομά τους από τον κατασκευαστή τους. Ο Φαρμπεζέ ήταν από τους μεγαλύτερους Ρώσους χρυσοχόους-κοσμηματοποιούς και σχεδιαστές διακοσμητικών ειδών. Φιλοτέχνησε τα αβγά του με πολύτιμους λίθους, που γοήτευσαν Ευρωπαίους βασιλείς, αυτοκράτορες και ηγέτες. Ο τσάρος Αλέξανδρος παρήγγειλε πρώτος για την τσαρίνα Μαρία Φιοντόροβα το 1884, ενώ ο διάδοχός του Νικόλαος ο Β΄ συνέχισε την παράδοση, παραγγέλλοντάς δύο κάθε χρόνο, ένα για τη μητέρα του και ένα για τη σύζυγό του αυτοκράτειρα Αλεξάνδρα. Η παράδοση αυτή συνεχίστηκε μέχρι την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 στη Ρωσία. Μέχρι τότε είχαν κατασκευαστεί 54 πασχαλινά αβγά Φαμπερζέ και κανένα από αυτά δεν ήταν ίδιο με άλλο.
     Δεν πρέπει να ξεχνάμε ακόμα:
-  Το ξύλινο αβγό της μοδίστρας, «δεξί χέρι» στο ράψιμο.
-  Τα χρυσά αβγά των παιδικών παραμυθιών.
-  Την ευρεία χρήση του στη μαγειρική και τη ζαχαροπλαστική.
-  Το «αβγό του Κολόμβου». Ο διάσημος θαλασσοπόρος κατάφερε να το στήσει όρθιο σπάζοντας τη βάση του, αποδεικνύοντας πως μόνο αυτός σκέφτηκε να ταξιδέψει προς τα δυτικά, όταν όλοι οι άλλοι θαλασσοπόροι ακολουθούσαν αντίθετη πορεία προς τις Ινδίες.
-  «Το αβγό του φιδιού», που συχνά χρησιμοποιούμε στο λόγο μας, είτε σαν παροιμιώδη, είτε σαν λογοτεχνική ή μεταφορική έκφραση.
 
Γνωστές παροιμίες και παροιμιώδεις εκφράσεις:
 
-  Ακόμα δε βγήκε απ’ τ’ αβγό... 
-  Απ’ αυτούς κι αβγά να πάρεις, μέσα κρόκο δε θα βρεις. 
-  Κάτσε στ’ αβγά σου!
-  Απ’ τ’ αβγοτσόφλι μαλλί κι από νύχι γάλα.
-  Της γειτόνισσας τ’ αβγά είναι πάντα πιο καλά. 
-  Θα μας κάνει το χρυσό αβγό…
-  Αβγά σου καθαρίζουνε;
-  Ή η πέτρα χτυπήσει το αβγό ή το αβγό την πέτρα, το αβγό θα σπάσει.
-  Προτού σκάσουν τ’ αβγά, άρχισε να μετράει τα πουλιά.
-  Τ’ αβγά δεν βάφονται με πορδές.
-  Για τον γαμπρό γεννάει κι ο κόκορας αβγό.
-  Πιάσ’ τ’ αβγό και κούρευτο.
-  Σιγά τ’ αβγά! (ή σιγά τα ωά!).
-  Από άσπρο αβγό βγαίνει μαύρο πουλί.
-  Γέννησε η κότα το αβγό και τ’ άκουσε όλ’ η γειτονιά.
-  Έκλεψε τ’ αβγό; Θα κλέψει και την κότα.
-  Κάλλιο να ’χω σήμερα τ’ αβγό παρά αύριο την κότα.
-  Αλλού τα κακαρίσματα κι αλλού γεννάν οι κότες.

-  Είσαι μεγάλης όρνιθας αβγό!
-  Δείρ’ τον για τ’ αβγό, για να μην πάρει και την κότα.
-  Το αβγό φυλάει το βόδι.
     Η τελευταία παροιμία-παροιμιώδης έκφραση λέγεται από τους προληπτικούς, που αν προκληθεί μια κλοπή ή δολιοφθορά στο σπίτι από κάποιον κακόβουλο, αυτή θα «στρέξει» (θα έχει αντίκτυπο) σε κάτι μεγαλύτερο ή πολύ μεγαλύτερο. Μπορεί σε αντικείμενο αξίας ή και σε αρρώστια.

--------------------------------

Πηγές:

-  Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ

-  Διαδίκτυο 
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 18.3.2022

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html