Καθαρά Δευτέρα και λαγάνα: Θρησκευτικά και λαογραφικά στοιχεία

     Η Καθαρά Δευτέρα είναι η πρώτη μέρα (αυστηρής) νηστείας και προετοιμασίας για το Πάσχα. Πάσχα (πάσχα=πέρασμα) ονόμασαν και οι Ισραηλίτες την αναχώρησή τους-το πέρασμά τους τους από την Αίγυπτο για τη Γη της Επαγγελίας (Χαναάν). Σύμφωνα με προτροπή του Μωυσή (δεύτερο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης «Έξοδος»), η αναχώρηση αυτή έγινε βιαστικά. Στις σύντομες προετοιμασίες τους ήταν και ο άζυμος άρτος (ψωμί χωρίς προζύμι), για να κερδίσουν χρόνο.
     Την πρώτη μέρα, λοιπόν, της δικής μας - Χριστιανικής προετοιμασίας για το Πάσχα (πέρασμα στη σωτηρία και στη Ζωή, που είναι ο Χριστός), την «περνάμε» με λαγάνα, που είναι άζυμο-«βιαστικό» ψωμί. Και μιλάμε για την παραδοσιακή λαγάνα, που παρασκευάζεται χωρίς προζύμι ή μαγιά και ψήνεται αμέσως. Η λαγάνα του εμπορίου, όχι μόνο μαγιά έχει, αλλά μπορεί να περιέχει και διάφορα άλλα υλικά, π.χ. ελιές, σταφίδες, που την κάνουν πολύ πιο νόστιμη από το καθημερινό ψωμί.
   Η ονομασία λαγάνα, μας είναι γνωστή και από την αρχαιότητα (Αριστοφάνης, Εκκλησιάζουσες). Την συναντάμε, επίσης και με τις ονομασίες «ίτριον» και «λάγανον», μεταφραζόμενες ως λεπτό και πλατύ είδος ψωμιού από αλεύρι και λάδι ή είδος ψωμιού με σουσάμι και μέλι, αντίσοιχα. Στα λατινικά την συναντάμε με την ονομασία «tracta».

    Το άζυμο ψωμί, εν προκειμένω η λαγάνα, έχει και μία άλλη έννοια. Από την Καθαρά Δευτέρα ο Χριστιανός «καθαίρεται», εξαγνίζεται, καθαρίζεται και διατροφικά. Το άζυμο ψωμί είναι λιτό και παρέχει αυτή τη δυνατότητα, αφού ως μη ιδιαίτερα νόστιμο δεν προκαλεί απόλαυση. Στη νηστεία δίνεται μεγάλη σημασία στην εγκράτεια και στην αποφυγή της απόλαυσης.
     Αρκετοί είμαστε εκείνοι θυμόμαστε που πως ο σπιτικός φούρνος έκαιγε για να ψήσει το ψωμί της οικογένειας μια φορά τη βδομάδα, περίπου. Αν το ψωμί τέλειωνε απρογραμμάτιστα, π.χ. λόγω άφιξης μουσαφιραίων που δεν τους περιμέναμε, η νοικοκυρά ζύμωνε τη λεγόμενη «λειψή», ένα καρβέλι ψωμί χωρίς προζύμι και το έψηνε στη γάστρα για να καλυφθούν άμεσα οι ανάγκες διατροφής της οικογένειας, που κυρίως το ψωμί αυτό ήταν μπομπότα. Κι αυτό, γιατί η διαδικασία ν’ «αναπιαστεί» το προζύμι και μέχρι να «γίνει» το ψωμί για το φούρνο, απαιτούνται περίπου δώδεκα ώρες. Το χειμώνα, λόγω του κρύου, οι ώρες ωρίμανσης (να «γίνει») μπορεί να είναι περισσότερες.
     Ως συνέχεια της αποκριάς η Καθαρά Δευτέρα, δεν είναι καθόλου πτωχή σε έθιμα, τα οποία τηρούνται απαρέγκλιτα σε πολλά μέρη της Πατρίδας μας.
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 6.3.2022

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html