Αφιέρωμα στο ταπεινό γαϊδουράκι

     Το γνωστό από την αρχαιότητα συμπαθητικό αυτό τετράποδο που έχει παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στη ζωή του ανθρώπου, ιδίως του ανθρώπου της υπαίθρου, ανήκει στην οικογένεια των ιπποειδών. Εξ ίσου γνωστό, όμως, και στους αστούς, αφού αυτό ήταν η κινητήρια δύναμη του κάρου των πλανόδιων μικροπωλητών, ιδίως των μανάβηδων. Η αρχαιοελληνική του ονομασία είναι όνος κι έτσι αναφέρεται και στις Γραφές. Οι διάφορες φυλές του που χρησιμοποιούνται από τον άνθρωπο ως ζώο φορτίου, έλξης και ιππασίας, θεωρείται ότι προέρχονται από το είδος equus assinus της Βόρειας Αφρικής, που, πιθανότατα, εξημερώθηκε από τους Αιγυπτίους περί το 4000 π.Χ.
     Στο έργο «Φωκικά» του Παυσανία αναφέρεται σε ζωγραφιές του Πολυγνώτου, που αναπαριστούν γεγονότα του Τρωικού πολέμου. Λέγεται ακόμα, ότι κάποτε ένας θρασύς και κακομαθημένος νεαρός κλώτσησε τον Σωκράτη. Βλέποντας ο φιλόσοφος τους παραβρισκόμενους ν' αγανακτούν για αυτήν την πράξη και να θέλουν να καταδιώξουν τον νεαρό, τους είπε: «ει μ᾽ όνος ελάκτισεν, αντιλακτίσαι τούτον ηξιώσατ᾽ αν;», δηλαδή, «επειδή με κλώτσησε ένα γαϊδούρι, θέλετε να του το ανταποδώσω;».
     Γνωστός, ίσως, και ο Μενδαίος όνος, ο οποίος μετέφερε τον περίφημο Μενδαίο οίνο (στη Μένδη της Χαλκιδικής). Το γαϊδουράκι αυτό μετέφερε κι άλλα εμπορεύματα εκτός από το κρασί, μετέφερε κι ανθρώπους, καθώς και το Θεό Διόνυσο. Από εκεί προήλθε και η ονομασία του γαϊδάρου «κυρ-Μέντιος». Άλλες γνωστές ονομασίες του σήμερα είναι γομάρι, βασταγός και βασταγούρι.
     Πολύ μεταγενέστερα, το συμπαθέστατο γαϊδουράκι απετέλεσε περιουσιακό στοιχείο του γνωστού Μαραθωνοδρόμου Σπύρου Λούη. Όταν τον ρώτησε ο βασιλιάς Γεώργιος τί δώρο θα ήθελε μετά τη μεγάλη αθλητική του επιτυχία, απάντησε ταπεινός και ολιγαρκής καθώς ήταν: «Ένα γαϊδουράκι να με βοηθάει να κουβαλάω το νερό» (το επάγγελμα του Σπύρου Λούη ήταν νερουλάς).
     Αν και το περισσότερο διαδεδομένο μεταφορικό μέσο μέχρι πρότινος, ο συμπαθητικός γαϊδαράκος ίσως είναι εν πολλοίς παρεξηγημένο ζώο. Συνυφασμένο πολλές φορές με τη μωρία, χρησιμοποιείται σε παροιμιώδεις εκφράσεις και μεταφορικά όταν θέλουμε να υποτιμήσουμε ή και να βρίσουμε κάποιον. Οι άνθρωποι, όμως, που δέχθηκαν (που δεχθήκαμε ή που συνεχίζουμε να δεχόμαστε) τις υπηρεσίες του, έχουμε εντελώς διαφορετική άποψη και νοιώθουμε πως οι ταπεινωτικές και προσβλητικές αντιμετωπίσεις πολύ το αδικούν. Πρόκειται για ζώο με δυνατή μνήμη, πολύ αξιαγάπητο, χαρισματικό, παιχνιδιάρικο, εντυπωσιακά τρυφερό, φιλότιμο, έξυπνο, αδιαμαρτύρητα εργατικό, όπως και αδιαμαρτύρητα υπομονετικό, αλλά και πεισματάρικο.
     Με τον άνθρωπο που το χρησιμοποιεί αναπτύσσει μια ιδιαίτερη σχέση, κερδίζοντας πολύ εύκολα την αγάπη και τη στοργή, ενώ μπορεί και το ίδιο να χαρίσει στιγμές χαράς και γαλήνης, γι’ αυτό και θεωρείται μέλος της οικογένειας! Το συμπαθητικό αυτό τετράποδο είναι και ιδιαίτερα κοινωνικό. Θέλει να ζει με παρέα άλλο ζώο, ας είναι και μια κότα! Αν ο «σύντροφός» του πεθάνει, λένε ότι πρέπει ν’ αφήσεις το πτώμα του δίπλα του για αρκετή ώρα μέχρι να το συνειδητοποιήσει, διαφορετικά θα τον αναζητάει για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα! Το γαϊδουράκι είναι ακόμα και προσεκτικό και καθαρό ζώο: Αν και εξαιρετικός οδοιπόρος σε κακοτράχαλα εδάφη, δεν θα περπατήσει σε επικίνδυνα σημεία, σε γκρεμό και γενικά όπου αισθάνεται ότι κινδυνεύει. Επίσης, δεν θα πιεί νερό, αν δεν είναι πολύ καθαρό.
     Όσο η τεχνολογία έπαιρνε σταδιακά τη θέση του στις δουλειές και στην ευκολία του ανθρώπου, το γαϊδούρι παραμερίστηκε, με κίνδυνο την εξαφάνιση του.
     Το θηλυκό γαϊδούρι, η γαϊδούρα ή γαϊδάρα ή τσόνα (η τσόνα αναφέρεται στους Καλαβρυτινούς και της πέριξ περιοχής ιδιωματισμούς), είναι πολύ στοργική μάνα. Προσέχει και προστατεύει ιδιαίτερα το μικρό της, ύστερα από δώδεκα μήνες κύησης. Το γάλα της θεωρείται φάρμακο και για τον άνθρωπο. Πέρα από τη χρήση του για τον κοκίτη στο παρελθόν, έχει αποδειχθεί ότι είναι και πολύ πλούσιο σε αντισώματα, ειδικά για τα μωρά με προβλήματα στο ανοσοποιητικό σύστημα. Οι άνθρωποι που έχουν θηλυκά ζώα, ξέρουν την ημερομηνία της σύλληψης και την πιθανή ημέρα τοκετού, γι’ αυτό και τα προσέχουν όσο πλησιάζει ο καιρός της γέννας: τα ταΐζουν, τα φροντίζουν καλύτερα και τα απαλλάσσουν από τις δουλειές. Το ίδιο κάνουν και τον πρώτο καιρό μετά τον τοκετό, αφού η μητέρα πρέπει να είναι κοντά του και να φροντίζει το νεογέννητο. Τις πρώτες μέρες που οι μητέρα απομακρύνεται για τις δουλειές, είναι πολύ ανήσυχη και «χαλάει τον κόσμο» να γυρίσει κοντά του! Ιδιαίτερη τη φροντίδα από τον άνθρωπο έχουν και γενικότερα τα ζώα αυτά σε περιόδους αυξημένων εργασιών. Τους δίνουν τροφές περισσότερο πλούσιες σε πρωτεΐνες, π.χ. καλαμπόκι, για την ενίσχυση του οργανισμού τους. Ακόμη, δεν τα βάζουν στη δουλειά σε μικρή ηλικία (πριν τα δύο ή τρία χρόνια), γιατί δεν έχει αναπτυχθεί μυοσκελετικά. Από την διασταύρωσή του με άλογο γεννιέται το μουλάρι.
     Αποκλειστικά χορτοφάγο ζώο το γαϊδουράκι, τρέφεται είτε με ξηρά είτε με χλωρά χόρτα. Δεν περιφρονεί και ένα είδος σκληρών αγκαθιών, τα γαϊδουράγκαθα. Το προσδόκιμο ζωής του είναι μεγάλο, σε σχέση με άλλα ζώα του στενού συγγενικού περιβάλλοντος (π.χ. τα άλογα). Συνήθως φτάνει τα εικοσιπέντε-τριάντα χρόνια, ενώ έχουν αναφερθεί περιπτώσεις που έζησαν και αρκετά περισσότερο. Η δυνατή-βροντερή φωνή του, το γκάρισμα, μπορεί ν' ακουστεί αρκετά χιλιόμετρα μακριά. Τα μεγάλα αφτιά έχουν πολλά αιμοφόρα αγγεία που χρησιμεύουν στην αποβολή θερμότητας μέσω της κυκλοφορίας του αίματος κι έτσι το ζώο διατηρεί σταθερή τη θερμοκρασία του, αλλά προσαρμόζεται εύκολα και στις θερμοκρασίες του καλοκαιριού. Αυτό ίσως το κάνει λιγότερο ανθεκτικό στο κρύο και στη βροχή, σε σχέση με άλλα ζώα.
     Για την ταπεινότητα του γαϊδάρου μας μιλάει και η ίδια η Αγία Γραφή. «Επί πώλου όνου» (επάνω σ’ ένα μικρό γαϊδούρι) εισήλθε ο Χριστός θριαμβευτικά στα Ιεροσόλυμα την Κυριακή των Βαΐων, λίγο πριν το Πάθος Του. Στην αγιογραφία της Γέννησής Του τα συμπαθητικά τετράποδα βλέπουμε να Τον ζεσταίνουν με τα χνώτα τους, αφού οι καρδιές των ανθρώπων προτίμησαν να μείνουν παγωμένες. Και σύμφωνα με την παράδοση, με γαϊδουράκι έφυγε νύχτα από τη Βηθλεέμ η Θεία Οικογένεια (Ιωσήφ, Παναγία και Ιησούς) για την Αίγυπτο, κατόπιν εντολής του Αγγέλου, για να σωθεί ο Ιησούς από το μένος του Ηρώδη. Η λαϊκή παράδοση θέλει ευλογημένο το ζώο αυτό και στην πλάτη του σχηματίζεται ο σταυρός¹, που έτσι κι αλλιώς, όμως, το συμπαθέστατο τετράποδο σηκώνει ισοβίως το δικό του σταυρό!
     Σήμερα πολύ σπάνια βλέπουμε γαϊδουράκια, όπως και όλα τ' άλλα ζώα της αγροτικής ζωής, αφού ο άνθρωπος ελάχιστα ή καθόλου τα χρησιμοποιεί και ο πληθυσμός τους έχει μειωθεί σημαντικά. Πάντα μας ξυπνάνε όμορφες αναμνήσεις και τα πλησιάζουμε με ιδιαίτερη συμπάθεια, νοσταλγία, συγκίνηση και τρυφερότητα, αφού αυτά μας μεγάλωσαν. Λαχταράμε να τα χαϊδέψουμε, να τ’ αγκαλιάσουμε, να τα φιλήσουμε, να τους κάνουμε κανακέματα, εκφράζοντας έτσι την ευγνωμοσύνη μας στην άδολη και σιωπηλή και ανιδιοτελή προσφορά τους στην ανατροφή μας και στη ζωή μας. Πολύ μεγάλος είναι και ο ενθουσιασμός των παιδιών όταν τα βλέπουν, αφού δεν τους είναι κάτι γνώριμο.
     Όπως και πολλά άλλα ζώα που παίζουν σημαντικό ρόλο στη ζωή του ανθρώπου, έτσι και με το γαϊδουράκι έχουν ασχοληθεί η λογοτεχνία, η μουσική (κυρίως παιδικά τραγούδια), οι διδακτικοί μύθοι (π.χ. Αισώπου) και η λαϊκή σοφία. Το απαραίτητο «εξάρτημά» του για το φόρτωμα, το σαμάρι, που κι αυτό «παίρνει μέρος» σε παροιμίες και στις παροιμιώδεις εκφράσεις. Ας θυμηθούμε μερικές παροιμίες:
 
-  Όνος ύεται (γάιδαρος βρέχεται-στη βροχή. Αρχαιοελληνική παροιμιακή φράση, που απευθυνόταν σ’ εκείνους που δεν θέλουν να πειστούν να βελτιώσουν την κατάστασή τους).
-  Κάλλιο γαϊδουρόδενε παρά γαϊδουρογύρευε.
-  Όποιος ακολουθάει γάϊδαρο, ακούει (ή μαζεύει) και τις πορδές του.
-  Είναι για το γάιδαρο καβάλα (για διασυρμό-διαπόμπευση)²
-  Δυο γάιδαροι μαλώνανε σε ξένο αχυρώνα.
-  Σε κάποιον χαρίζαν γάιδαρο και τον κοίταγε στα δόντια.
-  Μεγάλωσε το γαϊδούρι, μίκρυνε το σαμάρι.
-  Αλλιώς τα λέει ο γάιδαρος κι αλλιώς ο γαϊδουριάρης.
-  Δεμένος ο γάιδαρος, ξένοιαστος ο νοικοκύρης.
-  Έδεσε το γάιδαρό του.
-  Είπ’ ο γάιδαρος τον πετεινό κεφάλα.
-  Ο γάιδαρος στο γάμο ή για νερό ή για ξύλα.
-  Και που μεγαλώνει το πουλάρι, γαϊδούρι γίνεται.
-  Ήταν στραβό το κλήμα, το ’φαγε κι ο γάιδαρος και τ’ αποστράβωσε.
-  Δεν ξέρει να μοιράσει δυο γαϊδουριών άχυρα.
-  Βαράει το σαμάρι ν’ ακούσει το γαϊδούρι.
- Αντί να βογκάει ο γάιδαρος, βογκάει ο καβαλάρης.

-----------------------------------------------------

1  Παρόμοια άρθρα:
     https://nikolpapak.blogspot.com/2020/07/blog-post_19.html
     https://nikolpapak.blogspot.com/2020/09/blog-post_92.html
     https://nikolpapak.blogspot.com/2020/04/blog-post_12.html
     https://nikolpapak.blogspot.com/2020/02/blog-post_20.html
     https://nikolpapak.blogspot.com/2020/01/blog-post.html
     https://nikolpapak.blogspot.com/2017/10/blog-post.html
 
2  Στην περίπτωση που η νύφη το πρώτο βράδυ του γάμου δεν ήταν «εντάξει» (είχε προηγηθεί άλλος), το επόμενο πρωί την ανέβαζαν ανάποδα σ’ ένα γάιδαρο (με την πλάτη προς το κεφάλι του) και τη διέσυραν, περνώντας από όλους τους δρόμους και τα σοκάκια του χωριού, όπου οι χωριανοί την αποδοκίμαζαν με πολύ ταπεινωτικές γι’ αυτήν εκδηλώσεις!

 
Πηγή: Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 21.12.2020

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html