Το Πασχαλινό αυγό: Μυθολογικά, ιστορικά και λαογραφικά στοιχεία

             
 

     Από την αρχαιότητα και σε όλους, σχεδόν, τους λαούς και τους πολιτισμούς, το αυγό συμβόλιζε τη ζωή και την αναγέννηση, αφού μέσα του κρύβει και κρατάει κλεισμένη και προστατεμένη τη ζωή. Στην Αίγυπτο και στην Κίνα, π.χ., αναφέρονται και εκεί τα βαμμένα κόκκινου ή άλλου χρώματος σε λατρευτικές εκδηλώσεις. Στην αρχαία Ρώμη συμμετείχαν και ως μέσα θυσίας στην Ήρα και στον διπρόσωπο θεό των Ρωμαίων, τον Ιανό. Μην μας διαφεύγει, άλλωστε, ούτε και το σχήμα του αυγού, που μαζί με το περιεχόμενό του θεωρείται μια μικρογραφία του σύμπαντος, ούτε και το «κοσμικό αυγό», από το οποίο δημιουργήθηκε το σύμπαν. Σε άλλη πηγή διαβάζουμε ότι «[...] δεν υπήρχε ούτε αέρας, ούτε ουρανός, παρά η νύχτα και το χάος μόνο. Η μαυροφτέρουγη νύχτα γέννησε ένα άσπορο αυγό και όταν αυτό εκκολαύθηκε, πρόβαλε από μέσα του ο έρωτας[...]» (Όρνιθες του Αριστοφάνη).

 Όπως και πολλές άλλες λατρευτικές προχριστιανικές εκδηλώσεις «προσαρμόστηκαν» στο Χριστιανισμό, ως ανανοηματοδότηση, έτσι έγινε και με το αυγό. Ο άγιος Αυγουστίνος παρομοιάζει την Ανάσταση του Χριστού από τους νεκρούς ως ένα νεοσσό, που σπάει και ξεπηδά μέσα από ένα αυγό. Λέγεται και ότι ο Μέγας Κωνσταντίνος και η μητέρα του, η Αγία Ελένη, προσέφεραν την Κυριακή του Πάσχα κόκκινα αυγά στους υψηλούς προσκεκλημένους τους. Εκείνοι τσούγκριζαν με τους οικοδεσπότες και μετά κάθονταν στο τραπέζι για το επίσημο γεύμα.
     Μέχρι και τις μέρες μας είναι διαδεδομένο το έθιμο από την εποχή του Βυζαντίου, να παίρνουν οι Χριστιανοί κόκκινα αυγά μαζί τους στην εκκλησία και μετά την Αναστάσιμη λειτουργία να τα τσουγκρίζουν στον αύλειο χώρο, με το «Χριστός Ανέστη» - «Αληθώς Ανέστη» και πολλές ακόμα ευχές που ακολουθούν. Το τσούγκρισμα αναφέρεται ως ιδιαίτερα συνηθισμένο έθιμο και σε Πασχαλινές εορταστικές εκδηλώσεις και κατά τον μεσαίωνα στην Ευρώπη και που σήμερα έχει κυριαρχήσει σε όλον τον κόσμο. Κι ακόμα, το σημερινό τσουρέκι με κόκκινο αυγό στο κέντρο του, είναι κατάλοιπο των Βυζαντινών χρόνων, που με τον ίδιο τρόπο έφτιαχναν πασχαλινές κουλούρες.
     Στην Ελλάδα τα έθιμα του Πασχαλινού αυγού είναι πάρα πολλά, που θα ήταν δύσκολο έστω και να τα απαριθμήσει κανείς. Σε κάθε περίπτωση, όμως, ο σεβασμός στην παράδοση και η χαρούμενη-εορταστική ατμόσφαιρα υπερισχύουν σε όλες τις εκφάνσεις.
      Το αυγό είναι το τελευταίο αρτύσιμο έδεσμα το βράδυ της αποκριάς (την Κυριακή της Τυρινής - δείτε περισσότερα ΕΔΩ)  και ήδη, από το πρωί της Καθαράς Δευτέρας, την πρώτη ημέρα της  Μεγάλης Τεσσαρακοστής, οι νοικοκυρές μαζεύουν όλα όσα γεννούν οι κότες στις φωλιές τους, ώστε να κάνουν τα κουμάντα τους για το Πάσχα. Εκτός από εκείνα που προορίζονται για βαφή, αυγά θα είναι και η «αμοιβή» στα παιδιά που πάνε σε κάθε σπίτι να πουν τα κάλαντα του Λαζάρου (βλ. περισσότερα  ΕΔΩ). Σήμερα στην εποχή του εμπορίου, τα πράγματα έχουν απλοποιηθεί και η συλλογή αυγών από τις φωλιές δεν είναι τόσο συνηθισμένη, ακόμα και όπου αυτές υπάρχουν. Ας αφήσουμε και την χαλάρωση έως και την κατάργηση της νηστείας.
     Το βάψιμο των αυγών γίνεται Μεγάλη Πέμπτη. Η επιλογή-ορισμός της ημέρας αυτής για τη βαφή δεν είναι τυχαία. Όλες οι μέρες της Μεγάλης Εβδομάδος είναι πένθιμες και δεν επιτρέπονται εορταστικές εκδηλώσεις. Η βαφή των αυγών λαμβάνει πάντα μορφή εορταστικής εκδήλωσης. Η Μεγάλη Πάμπτη αποτελεί μικρή εξαίρεση, αφού την ημέρα εκείνη παρέδωσε ο Ιησούς στους Μαθητές Του, και κατ’ επέκτασιν στην ανθρωπότητα, το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας.
     Η νοικοκυρά βοηθούμενη και από άλλα μέλη της οικογένειάς της, κυρίως τις κόρες της και την πεθερά της, τηρεί κατά γράμμα το έθιμο, μετά την πρωινή Θεία Λειτουργία στην εκκλησία, όπου και πολλοί θα κοινωνήσουν. Ιδιαίτερα δημοφιλής και με ιερό τελετουργικό πάντα αυτή η διαδικασία, για μικρούς και μεγάλους. Οι χημικές μπογιές του εμπορίου έχουν απλοποιήσει πολύ τη διαδικασία, που κάποιες δεκαετίες νωρίτερα γινόταν με φυτά, π.χ. χρώμα από φύλλα παπαρούνας, ρίζες δέντρων, κλπ. Συνηθίζεται το πρώτο αυγό που θα είναι έτοιμο, να το βάζει στο εικόνισμα του σπιτιού, ως φυλαχτό, μαζί και με τα άλλα ευλογημένα στην εκκλησία αντικείμενα (μπουκαλάκι με αγιασμό των Θεοφανίων, βάγια από την Κυριακή των Βαΐων, βασιλικό από το Σταυρό της 14^ης  Σεπτεμβρίου κλπ). Σε άλλες περιοχές, πάλι, το πρώτο εκείνο αυγό το παίρνουν μαζί τους στην Ακολουθία των Παθών, την Μεγάλη Πέμπτη το βράδυ, να διαβαστεί στα Δώδεκα Ευαγγέλια και το βάζουν στο εικόνισμα του σπιτιού μόλις επιστρέψουν. Το αυγό εκείνο θα αντικαταστήσει αυτό της προηγούμενης χρονιάς, με θαυματουργικές ιδιότητες και εκείνο, και δεν πρέπει να πεταχτεί. Έχει καταγραφεί ότι μερικοί το τρώνε(!) και δεν έχουν πάθει τίποτα, αφού πιστεύουν στη θαυματουργικές του δυνάμεις. Αν δεν φαγωθεί από ανθρώπους, το θάβουν στο περιβόλι, στις ρίζες των δέντρων για καλύτερη παραγωγή, ή το σπάζουν και το δίνουν να το φάνε οι κότες. Σε πολλές περιπτώσεις το περιεχόμενό του έχει στερεοποιηθεί και ο κρόκος θυμίζει κίτρινη μεγάλη χάντρα κομπολογιού. Άλλοτε πάλι, είναι για τους «ειδικούς» και μέσο ξεματιάσματος.
     Τα βαμμένα αυγά, που πάντα έχουν πρωταγωνιστική θέση στο Πασχαλινό τραπέζι, από ττην Κυριακή του Πάσχα μέχρι και την Ανάληψη του Κυρίου, φυλάσσονται με την αυξημένη φροντίδα και ευθύνη της νοικοκυράς, αφού τα παιδιά καραδοκούν να ξεκλέψουν την ευκαιρία να τα τσουγκρίσουν! Συνήθως τα σκεπάζουν με κάποιο ύφασμα και τα ξεσκεπάζουν πριν φύγουν για την Ανάσταση. Πριν ξεκινήσουν για την εκκλησία, παίρνουν ο καθένας ένα μαζί του και το τρώνε μόλις σχολάσει η εκκλησία, όπως είδαμε παραπάνω. Αυτό σηματοδοτεί και το τέλος της νηστείας. Πολλοί είναι και εκείνοι που θα φροντίσουν να αφήσουν και ένα στους τάφους, κάτι που θυμίζει και συνήθειες αρχαίων πολιτισμών, όπου τα αυγά αποτελούσαν και κτερίσματα νεκρών.

Μια λιτή και μεγαλοπρεπής μαζί εικόνα-χίλιες λέξεις-, από το παλιό αλφαβητάριο της  Α΄ δημοτικού,
όταν η πίστη, η πατρίδα και παράδοση διδάσκονταν στα σχολεία.

     Τόσο την Κυριακή του Πάσχα, όσο και τις επόμενες μέρες και μέχρι τα κόκκινα αυγά να καταναλωθούν, το τσούγκρισμά τους, εκτός από εορταστικό χαρακτήρα, παίρνει και μορφή «αγωνίσματος» και παιχνιδιού, ιδιαίτερα αγαπητού στα παιδιά. Εκείνος ο οποίος θα «νικήσει» τους αντιπάλους του, ανακηρύσσεται νικητής και τυχερός και του εύχονται ανάλογα. Δεν λείπουν και εδώ οι «έξυπνοι εφευρέτες», που έχουν στην τσέπη τους ένα ξύλινο κόκκινο αυγό, ή ακόμα και από μάρμαρο! Αν δεν ανακαλυφθούν, έχουν σίγουρη τη νίκη!
     Ένα όμορφο Ποντιακό έθιμο που έχει αντέξει στο χρόνο, είναι και οι «αυγομαχίες». Ξεκινούν από την ημέρα του Πάσχα με κόκκινα αυγά και συνεχίζονται μέχρι της Αναλήψεως, ιδίως στα ξωκκλήσια περιοχών που ζουν Πόντιοι. Αναφέρεται ότι οι υποψήφιοι «αυγομάχοι», προετοιμάζονται και δοκιμάζουν την ανθεκτικότατα των «όπλων» τους, χτυπώντας τα ελαφρά στα δόντια τους! Μεγάλες αυγομαχίες διεξάγονται και στον εορτασμό των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, παράλληλα με τα αναστενάρια. Μετά από κάθε διαγωνισμό, οι νικητές λαμβάνουν αναμνηστικά έπαθλα, και είναι εκείνοι που μετά τη λήξη της «μάχης» έχουν τα περισσότερα ακέραια αυγά!
     Αρκετοί είναι και οι θρύλοι για το κόκκινο Πασχαλινό αυγό. Σύμφωνα με μια εκδοχή της παράδοσης, η Παναγία κρατούσε ορισμένα μέσα σε ένα καλάθι, να προσφέρει στους φρουρούς του Τάφου του Χριστού, παρακαλώντας τους να την αφήσουν να περάσει. Μα όταν τα δάκρυά της έπεσαν επάνω τους, εκείνα αμέσως βάφτηκαν κόκκινα. Άλλη εκδοχή αναφέρει ότι πηγαίνοντας η Μαρία η Μαγδαληνή να προσκυνήσει στον Τάφο του Δασκάλου της, βρέθηκε εκεί κι ένα Ιουδαίος που κρατούσε ένα καλάθι με αυγά. Όταν η Μαγδαληνή είπε στο φρουρό κατά την επιστροφή της ότι της παρουσιάστηκε ο Αναστηθείς Χριστός, ο φρουρός εκνευρίστηκε και είπε ότι «αν τα αυγά γίνουν κόκκινα, τότε μπορώ να πιστέψω αυτό που λες». Κι αμέσως όλα όσα είχε ο Ιουδαίος βάφτηκαν κόκκινα στο καλάθι του. Ο θρύλος αυτός θυμίζει και τα μισοτηγανισμένα ψάρια του καλόγερου του Μπαλουκλιού, όταν έπεσε η Πόλη.
     Δεν είναι λίγοι και οι συμβολισμοί του κόκκινου αυγού. Από τα πρώτα μεταχριστιανικά χρόνια δόθηκε σε αυτό ο συμβολισμός του τάφου του Χριστού και το σπάσιμό του το σπάσιμο των δεσμών του Άδη και της Ζωής που βγήκε μέσα από εκεί. Κατά άλλη εκδοχή της Ορθόδοξης Χριστιανικής Παράδοσης, το χρώμα τους συμβολίζει το Αίμα Του Χριστού, που χύθηκε για τη σωτηρία του ανθρώπου. Ένας ακόμα που δίνεται από πατέρες της Εκκλησίας, είναι ότι το κέλυφος κρατάει αιχμάλωτο τον άνθρωπο στην αμαρτία και κατ’ επέκτασιν στο θάνατο. Με το σπάσιμο του κελύφους έρχεται και η απελευθέρωση και η συνάντηση με τη Ζωή (το Χριστό). 
     Μπορεί τα τελευταία χρόνια να έχουν υπεισέλθει και άλλες τεχνοτροπίες στο βάψιμο των Πασχαλινών αυγών, π.χ., στολισμοί, διαφορετικά χρώματα, πολυχρωμίες και σχέδια, το κόκκινο χρώμα όμως παραμένει στην κορυφή και αδιαπραγμάτευτο από τη μεγάλη πλειοψηφία του λαού-των λαών για τις ημέρες του Πάσχα. 

     Πέραν τούτων, το κόκκινο αυγό έχει λάβει μορφή διάφορων χρήσιμων αντικειμένων, όπως σκευών προσφοράς γλυκισμάτων (φοντανιερών) και κοσμηματοθηκών. Δεν είναι λίγες οι φορές που έχουμε δει και αυγό και στολίδι σε Πασχαλινή λαμπάδα και ως διακοσμητικό κερί.

     Το σοκολατένιο αυγό του νουνού στα βαφτιστήρια, παράλληλα, κατακτά τις καρδιές των παιδιών, αφού πέρα από τη λιχουδιά της σοκολάτας, το δώρο-έκπληξη είναι ιδιαίτερα αναμενόμενο. Και στις μέρες των ηλεκτρονικών και διαδικτυακών επικοινωνιών, οι ευχές του Πάσχα στέλνονται με πληθώρα εικόνων κόκκινων ή σοκολατένιων αυγών και εδώ, ενισχύοντας, ίσως, έτσι την επαφή και την επικοινωνία των ανθρώπων, αλλά σε καμία περίπτωση δια ζώσης.

Κόκκινο αυγό κοσμηματοθήκη και κόκκινο αυγό διακοσμητικό κερί

     «Έδαφος» κερδίζει τον τελευταίο καιρό και το Πασχαλινό σοκολατένιο λαγουγάκι. Συμβολίζει και αυτό την άνοιξη και περιέχει δώρο-έκπληξη για τα παιδιά. Οι ρίζες του φαίνεται να βρίσκονται στη Λουθηρανή Γερμανία, όπου είχε ρόλο «δικαστή» και αξιολογούσε την συμπεριφορά των λιλιπούτιων σε γιορτινές περιόδους.
------------------------------------
Πηγές:
Εγκυκλοπαίδειες ΔΟΜΗ, ΓΙΟΒΑΝΗ και ΕΛΛΑΔΙΚΗ
Εικόνες: Διαδίκτυο
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος,

(Σύντομο βιογραφικό σημείωμα δείτε ΕΔΩ)