Η ομιλία μου στα εγκαίνια του Λαογραφικού Μουσείου Γυμνοτόπου Πρεβέζης (8.8.2022)

Σύντομη εισαγωγή
 
     Ήταν ιδιαίτερα μεγάλη η τιμή για την ταπεινότητά μου η πρόσκληση του Πολιτιστικού Συλλόγου Γυμνοτόπου Πρεβέζης, διά του προέδρου του και αντιδημάρχου του Δήμου Ζηρού (πρώην Φιλιππιάδας), κ. Βασίλη Παπαβασιλείου, να είμαι ομιλητής στα εγκαίνια του Λαογραφικού Μουσείου του πανέμορφου χωριού, ιδρυθέντος δια του ιδίου Συλλόγου. Τις πρώτες αντιρρήσεις μου, έκαμψε ο ίδιος ο κ. Παπαβασιλείου. Άλλωστε, με συνδέει και στενή συγγένεια με εξαιρετικούς ανθρώπους του Γυμνοτόπου, από την πλευρά της συζύγου μου.
     Η προετοιμασία που είχε γίνει από το Σύλλογο ήταν υποδειγματική. Παλαιό σχολείο το κτιριακό συγκρότημα που στεγάζει  το μουσείο -σταμάτησε να λειτουργεί στο τέλος του 19^ου αιώνα- και και είναι το παλαιότερο καλοδιατηρημένο κτίσμα του χωριού, δίπλα ακριβώς από την εκκλησία του αϊ-Γιάννη,  κοντα στη κοιλάδα του ποταμού Λούρου. Σύμφωνα δε με την παράδοση, στο σημείο εκείνο κήρυξε ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Αναφέρονται, μάλιστα, δύο προφητείες από το εδώ κήρυγμά του, οι οποίες επαληθεύθηκαν η μία μετά την απελευθέρωση από τους τούρκους και η άλλη κατά τη γερμανική κατοχή. 

      H προσέλευση του κόσμου ήταν εντυπωσιακή και ο ενθουσιασμός μεγάλος, κάτι που σημαίνει ότι οι κάτοικοι έχουν αγαπήσει το νέο δημιούργημα του δραστήριου Συλλόγου, που είναι και δικό τους δημιούργημα. Μεταξύ των επίσημων προσκεκλημένων διακρίναμε τον βουλευτή Πρεβέζης κ. Μπάρκα, τον Αντιπεριφερειάρχη Άρτας κ. Ψαθά, τον Δήμαρχο Ζηρού κ. Καλαντζή, τον πρόεδρο της Απανταχού Αδελφότητας Γυμνοτοπιτών κ. Γιαννούλα, οι οποίοι απηύθυναν και ένθερμο χαιρετισμό, η δε συγκινητική ομιλία του Αντιδημάρχου και Προέδρου του Συλλόγου κ. Παπαβασιλείου μας άγγιξε όλους. Διακρίναμε, επίσης, τον Διευθυντή Εκπαίδευσης Ηπείρου κ. Καμπουράκη, τον εκπρόσωπο της Πανηπειρωτικής Συνομοσπονδίας κ. Νικολάου, τον Ταμία της Ένωσης Ελλήνων Λογοτεχνών κ. Χρήστου, Δημοτικούς Συμβούλους, εκπροσώπους γειτονικών Δήμων, εκπροσώπους γειτονικών τοπικών Κοινοτήτων, Προέδρους και εκπροσώπους πολλών Συλλόγων και άλλων φορέων.

     Της εκδήλωσης προηγήθηκε αγιασμός από τον εφημέριο π. Δημήτριο, ενώ για τις ανάγκες της ξενάγησης και της αναπαράστασης παλιών δραστηριοτήτων, μία κυρία έγνεθε με τη ρόκα της!
     Με τη λήξη της εκδήλωσης προσφέρθηκαν στους προσκεκλημένους τοπικά κεράσματα, από τα προϊόντα του δραστήριου Συλλόγου Γυναικών Γυμνοτόπου και πολλά άλλα ακόμα από τις πανάξιες νοικοκυρές.
     Εκτός από την ταπεινότητά μου, ομιλητές της εκδήλωσης ήταν ο εκπαιδευτικός κ. Θύμιος Ρέντζος και η δημοσιογράφος κ. Ρούλα Χρήστου, η οποία επιμελήθηκε και το συντονισμό, ενώ το σπουδαίο αυτό πολιτιστικό γεγονός καλύφθηκε από το τοπικό τηλεοπτικό κανάλι ARTA TV.
 
     Ως έμπρακτη έκφραση θερμών ευχαριστηρίων στον πολύ ενεργό Πολιτιστικό  Σύλλογο Γυμνοτόπου Πρεβέζης, παραθέτω την ομιλία μου με θέμα: Παράδοση, Λαογραφία, Λαογραφικά Μουσεία και το Λαογραφικό Μουσείο Γυμνοτόπου Πρεβέζης.
 
     Βρισκόμαστε σ’ ένα χώρο όπου είναι μαζί σχολείο και εκκλησία, δηλαδή η πίστη και η μάθηση. Αμέσως έρχεται στο νου μας η έννοια «παράδοση» και οι δυνάμεις αυτές της παράδοσης που με το κατάλληλο συνδαύλισμα δεν άφησαν να σβήσει η, αδύναμη ίσως, αλλά υπαρκτή φλόγα, η σπίθα έστω, της ελπίδας του Έθνους μας στα 400 χρόνια σκλαβιάς. Το περίεργο, το οξύμωρο, αν θέλετε, είναι ότι σήμερα αποποιούμεθα και απεμπολούμε αβασάνιστα, σε σύντομο χρονικό διάστημα και το χειρότερο σε περίοδο ευημερίας, πολλές ή όλες εκείνες τις Αξίες, που στους ιδιαίτερα χαλεπούς εκείνους καιρούς κράτησαν ψηλά οι πρόγονοί μας και μας τις παρέδωσαν αλώβητες.
     Αυτή η πολύ κοντινή απόσταση μεταξύ σχολείου και εκκλησίας, σηματοδοτούσε και ευτυχώς και τώρα εξακολουθεί να σηματοδοτεί εν πολλοίς και μια ακόμα  μορφή της παράδοσης:  Τα πρώτα όργανα του πανηγυριού παίζουν στον αύλειο χώρο της εκκλησίας, μετά τη Θεία Λειτουργία. Κι εδώ ο χώρος προσφέρεται μεγαλοπρεπώς γι’ αυτό, και για το τότε και για το τώρα. Πολύ σοφά, λοιπόν, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Γυμνοτόπου «ο πάτερ Κοσμάς» επέλεξε αυτό το σχολείο να το διαμορφώσει και να το μετατρέψει σε λαογραφικό μουσείο. Εξ όσων πληροφορήθηκα, το σχολείο  σταμάτησε να λειτουργεί περί το τέλος του 19ου αιώνα. Αν ξέραμε τη γλώσσα του, σίγουρα θα ακούγαμε το παράπονό του, που έμενε εγκαταλελειμμένο και αναξιοποίητο. Ο Σύλλογος το αφουγκράστηκε και του δίνει τη δυνατότητα να ξαναγίνει σχολείο και να παρέχει και πάλι παιδεία με μία άλλη του μορφή και μέσω της παράδοσης. Αξίζουν θερμά συγχαρητήρια και πολλοί έπαινοι σε όσους συνέβαλαν και σε όσους θα συνεχίσουν να συμβάλουν σε αυτό τον ιερό σκοπό.
     Όταν πριν λίγες μέρες με συνόδεψε για πρώτη φορά και με ξενάγησε στο χώρο ο Αντιδήμαρχος και Πρόεδρος του Συλλόγου κ. Βασίλης Παπαβασιλείου, εξεπλάγην πολύ ευχάριστα, που μέσα σε λίγους μόλις μήνες είχε επιτευχθεί με θαυμαστό τρόπο η διαμόρφωση του κτιριακού συγκροτήματος του σχολείου, η συγκέντρωση, η προετοιμασία, η ταξινόμηση μεγάλου αριθμού εκθεμάτων από τα Μέλη του Συλλόγου, που συνάμα είναι και κάτοικοι του χωριού.
     Είναι τρεις όροι στενά συνδεδεμένοι: Παράδοση, λαογραφία, και λαογραφικό μουσείο.
     Παράδοση, και μιλάμε για την πολιτισμική παράδοση, είναι η μεταβίβαση και η παραχώρηση συνηθειών, ηθών και εθίμων, ενδυματολογικών ιδιαιτεροτήτων, αφηγήσεων, δημοτικών τραγουδιών, θρύλων, παροιμιών, δοξασιών, ιστοριών με δράκους και νεράιδες και πολλών άλλων ιδιαιτεροτήτων ενός τόπου από κάθε γενιά στη μεταγενέστερη. Στην προφορική παράδοση δεν μπορείς να βρεις πάντα ντοκουμέντα. Το έκθεμα του μουσείου, όμως, είναι ντοκουμέντο. Και, φυσικά, όλα αυτά τα στοιχεία είναι διάχυτα σε όλους όσους αποτελούν μια κοινωνία, πλούσιους και φτωχούς, χωρικούς και αστούς, ντόπιους και επισκέπτες, μεγαλύτερου ή μικρότερου μορφωτικού επιπέδου. Παράδοση ακόμη είναι και ό,τι έχει επαναληφθεί πολλές φορές και έχει πλέον παγιωθεί σε μια κοινωνία.
     Ως λαογραφία ορίζεται η επιστήμη εκείνη που ασχολείται με την καταγραφή και την ταξινόμηση όλων όσων κατά παράδοση μια μικρή ή μεγάλη κοινωνία λέει, ενεργεί και πράττει σε κάθε έκφανση της ζωής της. Στην Ελλάδα η λαογραφία είναι πολύ παλαιά. Ο Όμηρος μνημονεύει και χαρακτηρίζει ξενότροπα τα ήθη άλλων λαών.  Λαογραφικές καταγραφές έχουμε και από πολλούς ακόμα κορυφαίους ιστορικούς και συγγραφείς της αρχαιότητος, όπως του Ηροδότου, του Ιπποκράτη, του Ξενοφάνη, του Αριστοτέλη, του Θεόφραστου, του Στράβωνα, του Παυσανία, του Πλουτάρχου κ.α. Σε ανάλογο «μήκος κύματος» με τον Όμηρο και ο πατέρας της σύγχρονης λαογραφίας στην Ελλάδα, ο Νικόλαος Πολίτης, που είχε την τάση να συγκρίνει τα δεδομένα στην Ελλάδα με εκείνα του εξωτερικού. Μεταξύ των μεγάλων επιτευγμάτων του συγκαταλέγονται η Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία και το Κέντρο Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.
     Και η παράδοση και η λαογραφία αποτελούν κομμάτια του παζλ της ιστορίας μας.
     Ο όρος «Μουσείο» είναι γνωστός από τον 5ο αιώνα π.Χ. και προέρχεται από τη λέξη «Μούσα», που αρχικά σήμαινε χώρος αφιερωμένος στις Μούσες και σε ό,τι αυτές αντιπροσώπευαν, δηλαδή, τις τέχνες, τα γράμματα, τη μουσική, την ποίηση, τη φιλοσοφία, το χορό. Στην περίοδο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο όρος χρησιμοποιείται κυρίως για χώρους στους οποίους διεξάγονταν φιλοσοφικές συζητήσεις. Αργότερα και μέσω του λατινικής και ύστερα της Γαλλικής γλώσσας επέδρασσε στη διαμόρφωση της σημερινής σημασίας της Ελληνικής λέξης «Μουσείο».
     Μας είναι γνωστά διάφορα μουσεία, που ανάλογα με τις συλλογές τους διαχωρίζονται σε κατηγορίες, όπως ιστορικά, εκκλησιαστικά, αρχαιολογικά, παλαιοντολογικά, πολεμικά, τέχνης, φυσικής ιστορίας, νομισματικά και πολλά ακόμα. Είναι ζωντανοί μάρτυρες της ιστορίας, της παράδοσης και του πολιτισμού, είναι χώροι γνώσης και μάθησης και σε καμία περίπτωση λειψανοθήκες.     
     Ως λαογραφικό μουσείο ορίζεται ένας χώρος αναπαράστασης της πολιτισμικής παραγωγής και κληρονομιάς, που προβάλλει κατ’ αρχήν την πολιτισμική ταυτότητα μιας κοινωνίας, μικρής, ή μεγαλύτερης. Ένας χώρος που καθρεφτίζει και διατηρεί την διαφορετικότητά της, η οποία μπορεί να μην διαφέρει ή έστω να έχει ελάχιστες διαφορές από μια άλλη κοινωνία, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τις χωρίζουν μεγάλες μόνο αποστάσεις. Παράλληλα, ένα μουσείο παρέχει μεγάλες δυνατότητες γνώσης και διδασκαλίας, όπως και μεταφοράς γνώσεων στην κοινότητα.
     Μια μεγάλη κατηγορία προϊόντων έχει βιομηχανοποιηθεί σήμερα. Η εύκολη πρόσβαση στο εμπόριο, αποθαρρύνει τον λαϊκό τεχνίτη να κατασκευάσει διάφορα αντικείμενα για τη δουλειά του ή για τη δουλειά άλλων, άρα να νοιώσει και ο ίδιος την ικανοποίηση της δημιουργίας. Τα λαογραφικά μουσεία περισώζουν και διασώζουν ένα μεγάλο κομμάτι του τρόπου ζωής του παρελθόντος και της ιστορίας. Το υλικό της συλλογής μπορεί να αποτελείται από κινητά αντικείμενα ή εξοπλισμό εργαστηρίων, οικιών, αγροικιών, εργασιών και ενασχολήσεων. Μπορεί, επίσης, να συμπεριλαμβάνει και φωτογραφικό υλικό ή ταινίες, έγγραφα, βίντεο ή και οποιοδήποτε άλλο υλικό που μπορεί να συμπληρώνει τα θέματα του. Στα πλαίσια λειτουργίας του ένα λαογραφικό μουσείο μπορεί να διοργανώνει εκδηλώσεις, με σκοπό πάντα τη διδασκαλία σε θέματα παράδοσης. Αυτό ξεκίνησε με θαυμαστό τρόπο και ο Πολιτιστικός  Σύλλογος «πάτερ Κοσμάς».
     Πόσες φορές αναρωτηθήκαμε εμείς οι σύγχρονοι άνθρωποι, που όλα τα είδη για την επιβίωσή μας και για την ποιότητα της ζωής μας τα βρίσκουμε και μπορούμε να τα αποκτήσουμε πολύ εύκολα στο εμπόριο, αν είχαν και οι πρόγονοί μας την ίδια δυνατότητα; Να μιλήσουμε με συγκεκριμένα παραδείγματα, ενδεικτικά πάντα; Ας πάρουμε ένα ζευγάρι κάλτσες ή μια φανέλα. Ποιό «εργοστάσιο» τις παρήγαγε μέχρι λίγες δεκαετίες πριν; Δύο απλές βελόνες μόνο ήταν όλο κι όλο το «εργοστάσιο», που τις έκαναν να θαυματουργούν τα πανάξια χέρια κάθε νοικοκυράς!    
     Σκεφθήκαμε ποτέ εμείς οι σύγχρονοι άνθρωποι με τί τρόπους, ακόμα και οι κοντινοί πρόγονοί μας καλλιεργούσαν τη γη; Πώς αποκτούσαν την τεχνογνωσία κατασκευής π.χ. του αλετριού και με τί κόπο και αγώνα παρήγαγαν το σιτάρι ή το καλαμπόκι και έφταναν αυτά τα προϊόντα να γίνουν αλεύρι και το αλεύρι ψωμί; Και σήμερα έχουμε φτάσει να βλέπουμε και να μαθαίνουν οι νεότεροι για την αξία των αντικειμένων και των εργαλείων αυτών μόνο στα μουσεία. Γι’ αυτό και τα λαογραφικά μουσεία παρέχουν γνώση, διδασκαλία και παιδεία.
     Τόσο η διδασκαλία του πλεκτού από τη μάνα στην κόρη, όσο και η διδασκαλία της παραδοσιακής καλλιέργειας της γης από τον πατέρα στο γιο, είναι κι αυτό παράδοση. Οι συνήθειες αυτές παρέμειναν αναλλοίωτες από την αρχαιότητα και τις πρόλαβαν ακέραιες και σημερινές εν ζωή γενιές. Οι καιροί και τα ήθη, όμως, αργά ή γρήγορα αλλάζουν, γι’ αυτό και δεν αποκλείεται το γνωστό σήμερα σε όλους μας τρακτέρ, κάποιους αιώνες μετά να είναι κι αυτό έκθεμα λαογραφικών μουσείων! 
     Σκεφθήκαμε, επίσης, εμείς οι σύγχρονοι άνθρωποι πόσοι και με πόσες και ποιες δυσκολίες κάθισαν πάνω σ’ ένα θρανίο, σαν αυτά που βλέπουμε και στο εδώ μουσείο; Πόσοι επιστήμονες, πόσοι άνθρωποι της προσφοράς, πόσοι άνθρωποι χαρισματικοί, πόσοι ήρωες, πόσοι επιχειρηματίες, αλλά και πόσοι απλοί και αθόρυβοι και άγνωστοι στους πολλούς εργάτες των Αξιών και των Ιδανικών κάθισαν σε τέτοια θρανία; Τιμώντας αυτά τα αντικείμενα που ενδεικτικά αναφέρουμε, όπως τις βελόνες - το αλέτρι - το θρανίο, τιμούμε πολύ περισσότερο τους ανθρώπους εκείνους, που, βέβαια, δεν είναι μαζί μας σήμερα. Τιμούμε και την αξιοσύνη τους και τις μεγάλες παρακαταθήκες που μας άφησαν.
 
     Μέλη του Πολιτιστικού Συλλόγου Γυμνοτόπου Πρέβεζας, κάτοικοι και φίλοι του χωριού, φίλοι της παράδοσης, ενισχύστε το κοινωφελές αυτό έργο του Συλλόγου. Παραδώστε στο λαογραφικό σας μουσείο ιστορικά αντικείμενα του παραδοσιακού τοπικού πολιτισμού σας. Είναι προτιμότερο να τα καμαρώνετε στις προθήκες του και να τα καμαρώνουν κι άλλοι, απ’ ότι να τα έχετε στα σεντούκια και στα υπόγεια και να τα ξέρετε μόνο εσείς. Τα ιστορικά αυτά αντικείμενά σας που εκτίθενται εδώ, διδάσκουν την ιστορία του χωριού σας. Νοιώστε και να νοιώσουμε όλοι μαζί σας την κοινωνική συνοχή που προσεφέρει ένα λαογραφικό μουσείο. Γνωρίστε και νοιώστε και να γνωρίσουμε και να νοιώσουμε όλοι μαζί σας την ιστορία μέσω της παράδοσης του τόπου σας και τόπου μας. Καταδείξτε και να καταδείξουμε όλοι την πολιτιστική ταυτότητα του Γυμνοτόπου. Καλέστε συγγενείς, φίλους, γνωστούς να το επισκεφθούν και να διδαχθούν. Χαίρομαι ιδιαίτερα που ακούστηκε απόψε ότι το Διοικητικό Συμβούλιο έχει ήδη δρομολογήσει ήδη συνεργασία με σχολεία, συλλόγους και φορείς προς της κατεύθυνση και το σκοπό αυτόν.  Ο Σύλλογος ξεκίνησε ένα όμορφο ταξίδι στο χτες. Γίνετε και να γίνουμε όλοι συνταξιδιώτες του!
 
     Νοιώθω ιδιαίτερη μεγάλη την τιμή και ευχαριστώ τον Σύλλογο «ο πάτερ Κοσμάς», που μέσω του προέδρου του κ. Βασίλη Παπαβασιλείου μου εμπιστεύθηκε την ομιλία σ’ αυτή την πανηγυρική εκδήλωση των εγκαινίων του λαογραφικού μουσείου. Ευχαριστώ και όλους εσάς που με ακούσατε και σας εύχομαι καλό δεκαπενταύγουστο!
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 10.8.2022

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html