Το ανάθεμα: Ιστορικά και λαογραφικά στοιχεία

Μνημείο ειρήνης, συμφιλίωσης κι αδελφοσύνης - Λεχούρι Καλαβρύτων
(Φωτογραφία: Νίκος Κυριαζής-ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ ΝΕWS. Θερμές ευχαριστίες για την πολύτιμη βοήθεια)

   Στη λαϊκή μας παράδοση η έννοια του όρου «ανάθεμα», είναι «βαριά κατάρα» ή πολλές βλασφημίες και κατάρες μαζί. Ορισμένοι πιστεύουν ότι ισοδυναμεί με επτά βλασφημίες, «είναι σαν να βλαστημήσεις τον άνθρωπο εφτά φορές», σύμφωνα και με τη γνώμη αιωνόβιας γιαγιάς από την Κρήτη. Χρησιμοποιείται, όμως, και στον καθημερινό λόγο, χωρίς υβριστική σημασία, συνήθως χαριτολογώντας.

     Αναζητώντας στοιχεία, συναντά κανείς σε πολύ μικρή «απόσταση» από το λήμμα «ανάθεμα και το λήμμα «ανάθημα» στα λεξικά, που και στην αρχαιότητα και στις μέρες μας σημαίνει «αφιέρωμα» και έχει τη σημασία του όρου «τάμα». Πρόκειται περί αντικειμένου, π.χ. ακριβού κοσμήματος στο Θεό ή σε κάποιον άγιο. Σχετική με τη σημασία και η αναθηματική στήλη ή επιγραφή σε κάποιο εξέχον πρόσωπο.
     Το ανάθεμα έχει ρίζες στην εβραϊκή θρησκεία, κατά την οποία οι αιρετικοί ή όσοι έπεφταν σε κάποιο σοβαρό αμάρτημα, αναθεματίζονταν. Ως ήπια ποινή επιβαλλόταν η απομάκρυνση από την συναγωγή, «ποιούσαν αυτούς αποσυναγώγους», σύμφωνα και με Ευαγγέλιο (Ιωάννου ΙΣΤ΄, 2).  Η εσχάτη των ποινών του «αναθεματισμένου» ήταν ο θάνατος δια λιθοβολισμού. Οι «δίκαιοι», αφού καταδίκαζαν σε θάνατο τον «αμαρτωλό», τον χτυπούσαν δυνατά με μεγάλες πέτρες περνώντας από μπροστά του, μέχρι που να εκπνεύσει. Πιθανότατα η στιγμή της ρίψης της πέτρας να συνοδευόταν και από κάποιες κατάρες εναντίον του. Έτσι, μαζεύονταν χωρίς καμία τάξη στο σημείο της εκτέλεσης ένας μεγάλος σωρός/λιθοσωρός/τρόχαλος από πέτρες, που, πιθανότατα έμενε εκεί αρκετό διάστημα προς «παραδειγματισμόν». Χαρακτηριστική και η λαϊκή έκφραση «σαν στ’ ανάθεμα», που χαρακτηρίζει αντικείμενα ακατάστατα τοποθετημένα/«πεταμένα» το «ένα πάνω στ’ άλλο», όπως ο σωρός με τις πέτρες του αναθέματος.
     Επιτίμιο (ποινή) συνώνυμο του αφορισμού θα λέγαμε το ανάθεμα, ως ιδιαίτερος Εκκλησιαστικός όρος, έχει καταγραφεί ότι σε κάποιες περιπτώσεις λάμβανε επίσημο χαρακτήρα και με δημόσια αγγελία, χωρίς, φυσικά, να συνοδεύεται και από λιθοβολισμό του «αποστάτη». Καταφέρεται και αποσκοπεί ενάντια στις κακές συμπεριφορές του αφοριζόμενου. Έχει την έννοια της αποκοπής/απομάκρυνσης/αποβολής του παραβάτη Χριστιανού από τους κόλπους της Εκκλησίας και επιβάλλεται από αρχιερέα ή από την Ιερά Σύνοδο, για κάποιο πολύ βαρύ αμάρτημα, με σκοπό να τον συνετίσει και να επανέλθει στους κόλπους της μετανοιωμένος. Στην περίπτωση του εκκλησιαστικού αναθέματος, έχουν καταγραφεί και τελετουργικά με ρίψη λίθων, χωρίς, φυσικά, το λιθοβολισμό εκείνου στον οποίο επιβλήθηκε, ο οποίος δεν ήταν και παρών. Απλά, οι «δίκαιοι» έριχναν την πέτρα στο ορισμένο σημείο, φωνάζοντας τη λέξη «ανάθεμα» ή και διάφορες άλλες κατάρες, ύβρεις και αλαλαγμούς.
     Στη νεκρώσιμη ακολουθία της Εκκλησίας μας, υπάρχει ειδική ευχή που αναγιγνώσκεται από αρχιερέα για τη λύση πιθανού αναθέματος/αφορισμού, αν αυτή δεν έχει επιτευχθεί εν ζωή. Αναφέρει μεταξύ άλλων για τον κεκοιμημένο: «Κύριε ο Θεός ημών[…]είτε τινά των ιερωμένων παρεπίκρανε και παρ᾿ αυτού δεσμὸν άλυτον εδέξατο, είτε υπὸ αρχιερέως βαρυτάτω αφορισμώ περιέπεσεν ο δούλος σου ούτος και αμελεία και ραθυμία χρησάμενος, ουκ έτυχε συγχωρήσεως, συγχώρησον αυτώ δι᾿ εμού του αμαρτωλού και αναξίου δούλου σου. Και το μεν σώμα αυτού εις τα εξ ών συνετέθη διάλυσον, την δε ψυχὴν αυτού εν σκηναίς αγίων κατάταξον[…]».
     Αν και κατά ορισμένους, η υπακοή μας προς την Εκκλησία μας δεν επιτρέπει να διατηρούμε οικείες και φιλικές σχέσεις με αφορισμένους, ωστόσο οφείλουμε σύμφωνα με τον Απόστολο Παύλο να τους νουθετούμε και να μην τους αντιμετωπίζουμε ως εχθρούς, για να τους επαναφέρουμε έτσι στους κόλπους της και στην κοινωνία (Β΄ επιστολή προς Θεσσαλονικείς Γ΄, 15).
     Υπήρξαν περιπτώσεις που στήθηκαν και λαϊκά αναθέματα, χωρίς, δηλαδή, τη συμμετοχή της Εκκλησίας, με χαρακτηριστικότερα εκείνα μετά από κάθε εθνικό διχασμό και εμφύλιο πόλεμο. Στο «τελετουργικό» μπορεί να συμμετείχαν και περαστικοί, οι οποίοι δεν γνώριζαν καν ούτε τον αναθεματισμένο, ούτε το λόγο του αναθέματος! Αξέχαστη και η μαρτυρία συνομιλητή που προκάλεσε εντύπωση. Έλεγε: «[…]Πέρασα κι εγώ από κει, είδα τη λιθοσωριά κι έριξα κι εγώ μία μεγάλη πέτρα και είπα “στ’ ανάθεμα”[…]»! Στην ερώτηση αν γνώριζε ποιόν και για ποιο λόγο αναθεμάτισε, η απάντησή του ήταν αφοπλιστική: «Όχι»!.
     Έχουμε και περιπτώσεις, όμως, που συνετοί άνθρωποι, ίσως και σύγχρονοι της εποχής του εθνικού διχασμού, μετέτρεψαν τους λιθοσωρούς αναθεμάτων σε μνημεία, θέλοντας με τον τρόπο αυτόν να «γυρίσουν σελίδα» και να στείλουν μήνυμα συμφιλίωσης, αδελφοσύνης και ειρήνης. Σε χωριό της Πελοποννήσου, π.χ, στο Λεχούρι Καλαβρύτων μάζεψαν κι έχτισαν με όμορφο τρόπο τις πέτρες του αναθέματος, δημιουργώντας ένα μικρό «βουναλάκι», στην κορυφή του οποίου τοποθέτησαν ένα γύψινο περιστέρι (βλ. φωτογραφία ανάρτησης).

    Ρίψη λίθων αναθέματος σε κάποιο σημείο, έχει γίνει και από κατοίκους μιας περιοχής ή ενός χωριού, που με τον τρόπο αυτό ήθελαν να εκδιώξουν από τον τόπο τους κάποιον συντοπίτη τους, ο οποίος ήταν ανεπιθύμητος σε όλους, για κάποιον συγκεκριμένο ειδεχθή λόγο. Σε ορισμένες περιπτώσεις στην κορυφή του «βουνού» από πέτρες, έβαζαν και μια πυροστιά ανάποδα. Σύμφωνα με άποψη μεγαλύτερων, η πυροστιά στη θέση αυτή αποτελεί μόνιμη «μούντζα» στην ψυχή του ενόχου ή των ενόχων! Κατά άλλη άποψη, «το ανάθεμα πιάνει καλύτερα έτσι»! Πολύ ακραίες και σφόδρα διχαστικές εκφράσεις και τακτικές, που η σκέψη και μόνο μας τέτοιας εικόνας, πολλώ δε μάλλον η θέα, προκαλεί ανατριχίλα αποστροφής και φόβου.

----------------------------------------
Πηγές:
-  Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ
-  Εγκυκλοπαίδεια ΕΛΛΑΔΙΚΗ

 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 30.1.2023

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html