Λαογραφικά και άλλα ενδιαφέροντα για τον κούκο

 

     Όσοι γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε σε ορεινές περιοχές, είχαμε την ευλογία να ζήσουμε και στη φύση. Έτσι, μας δόθηκε η ευκαιρία να παρατηρήσουμε τον κόσμο της και ν’ αποκτήσουμε αρκετές εμπειρικές γνώσεις γι’ αυτόν. Παράλληλα, είχαμε και πολλές προσλαμβάνουσες πληροφορίες από τους περισσότερο ημών ορεσίβιους γονείς και παππούδες μας. Ένα από τα ευχάριστα «φαινόμενα» της άνοιξης, που πάντα μαγεύει με το ξανάνιωμα της φύσης, είναι και ο κούκος και ως παιδιά «στήναμε αυτί» και «πως και πώς» περιμέναμε να λαλήσει για να τον ακούσουμε! Τέτοιες παιδικές μνήμες μου δίνουν την αφορμή να ασχοληθώ επιγραμματικά με το πουλί αυτό και να μοιραστώ το αποτέλεσμα μαζί σας, φίλες και φίλοι του ιστολογίου μου.
     Ο κούκος είναι ένα όμορφο, αποδημητικό πουλί της οικογενείας των Κοκκυγιδών, που περιλαμβάνει τέσσερα υποείδη. Επιστημονικά το συναντάμε με τη λατινική ονομασία canorus, που σημαίνει καλλίφωνος, μελωδικός. Μια ακόμα ονομασία του είναι και "κόκκυγας ο μελωδικός". Έχει μέγεθος μεγαλύτερο του περιστεριού και ανάλογο βάρος. Στη χώρα μας έρχεται την άνοιξη από χώρες της Αφρικής και μένει ένα μεγάλο μέρος του καλοκαιριού, αν και όταν «σφίξουν» οι ζέστες δεν κελαηδάει. Γνωστή, άλλωστε, και η φράση «βουβάθηκε σαν ο κούκος τ’ αϊ-Γιαννιού», εννοώντας στο γενέθλιο του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου-24 Ιουνίου-, που αρχίζει να ζεσταίνει περισσότερο ο καιρός. Στη μονότονη, ρυθμική, ευχάριστη και σε σταθερά χρονικά διαστήματα επαναλαμβανόμενη φωνή του, «κούκου, κούκου» οφείλεται και το όνομά του, που, πιθανότατα, αυτή είναι και το ερωτικό του κάλεσμα.
     Αν και συνηθίζουμε να γράφουμε τον όνομά του με ένα «κ», το ορθότερο είναι με δύο (κούκκος) και τούτο γιατί προέρχεται από το αρχαίο κόκκυξ. Με αυτή τη γραφή τον συναντάμε και στις «όρνιθες» του Αριστοφάνη: «Φοινίκης πάσης κόκκυξ βασιλεὺς ἦν. Χὠπόθ᾽ ὁ κόκκυξ εἴποι “κόκκυ” τότ᾽ άν οἱ Φοίνικες ἅπαντες τοὺς πυροὺς ἂν καὶ τὰς κριθὰς ἐν τοῖς πεδίοις ἐθέριζον». (Στη Φοινίκη βασιλιάς ήταν ο κούκος και κάθε φορά που τους φώναζε ο κούκος «κούκου», τότε όλοι οι Φοίνικες έτρεχαν στα χωράφια και θέριζαν τα στάρια και τα κριθάρια). Η αρχαία αυτή ονομασία του, ίσως να οφείλεται στην ομοιότητα του ράμφους του με οστάριο της κατώτερης μοίρας της σπονδυλικής στήλης, τον κόκκυγα.
     Είναι αγαπημένο πουλί και όχι μόνο για έναν μόνο λόγο. Αν και «ακριβοθώρητο» (ζει μακριά από τον άνθρωπο), είναι πολύ όμορφο και επιβεβαιώνει με το κελάηδημά του τον ερχομό της άνοιξης. Το χρώμα του είναι βαθύ γκρίζο ή καστανό-καφέ με γκρίζες βούλες και ραβδώσεις στο λαιμό, ανάλογα με την ηλικία του. Τρέφεται κυρίως με έντομα, έχοντας μεγάλη αδυναμία στην κάμπια του πεύκου, ενώ λέγεται ότι του αρέσει πολύ κι ένα φυτό που βγάζει μπλε άνθος την άνοιξη, το λεγόμενο «φαΐ του κούκου» ή «σταφύλι του κούκου». Σπανίζει ακόμα και σε πολύ ορεινές περιοχές, αφού και ο πληθυσμός του δεν είναι ιδιαίτερα μεγάλος. Στη μικρή αυτή πληθυσμιακή του κατάσταση, που κι αυτή συνεχώς μειώνεται, πιστεύεται ότι συμβάλλουν δύο παράγοντες: Τα χημικά φυτοφάρμακα που εξοντώνουν τα έντομα και η μοναχική του ζωή, που παίζει ρόλο στην αναπαραγωγή του.

"Το φαΐ του κούκου"

     Λόγω της σχέσης του με την άνοιξη και των άλλων ιδιαιτεροτήτων του, έχει θέση και στο δημοτικό τραγούδι, στα παιδικά παραμύθια και τραγούδια, στη λαογραφία, στη λογοτεχνία. Γνωστό και το ρολόι τοίχου με τ’ όνομά του, αφού ορισμένα έχουν για ήχο τη φωνή του: Κάθε ώρα και στα μισάωρα ανοίγει ένα «παραθυράκι» του ρολογιού, βγαίνει ένας «κούκος» και φωνάζει τόσες φορές «κούκου», όσο δείχνουν και οι δείχτες!
     Ο κούκος είναι μοναχικό και «τεμπέλικο» πουλί, όπως μας έλεγαν οι γονείς μας και οι παππούδες μας. Δεν φτιάχνει το ίδιο φωλιά να γεννήσει τα αυγά του, αλλά τα γεννάει και τα αφήνει σε φωλιές άλλων πουλιών! Αυτό και μόνο φτάνει να τον χαρακτηρίσει τεμπέλη! Γνωρίζει και επιλέγει τις κατάλληλες και για το δικό του μέγεθος και, το κυριότερο, τα αυγά του να έχουν μεγάλη ομοιότητα και το μέγεθος με αυτά των «θετών» γονέων των νεοσσών του! Όταν βρει την κατάλληλη ευκαιρία, μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα τα αφήνει και όχι όλα μαζί, αλλά ένα σε κάθε ξένη φωλιά! Εκεί εκκολάπτουν και φροντίζουν τα νεογέννητα οι «θετοί» γονείς τους, οι οποίοι, συνήθως, δεν αντιλαμβάνονται εύκολα την απάτη. Όσο, όμως, τα μικρά μεγαλώνουν και αποκτούν πούπουλα και είναι διαφορετικά των άλλων νεοσσών, δεν τα φροντίζουν ιδιαίτερα(!) και ίσως να πεθαίνουν σε μικρή ηλικία. Επίσης, δεν είναι και τελείως ασυνήθιστο οι θηλυκοί κούκοι να τρώνε τα αυγά των άλλων πουλιών, στις φωλιές που πάνε να γεννήσουν τα δικά τους! Θεωρείται βέβαιο δε, πως για κάθε αυγό που αφήνει σε μια φωλιά, «πετάει» ή τρώει κι ένα από τα υπάρχοντα μέσα σ’ αυτή! Η μοναχική ζωή του άγριου πτηνού φαίνεται κι εδώ, αφού όταν εκκολαφθούν δύο αυγά κούκου στην ίδια φωλιά, ο ένας νεοσσός προσπαθεί να εκδιώξει τον άλλον! Την παρασιτική συμπεριφορά και αναπαραγωγή του, παρατήρησε και κατέγραψε πρώτος ο Αριστοτέλης.
     Δεν πρέπει, ίσως, να κατηγορούμε το συμπαθέστατο και αγαπημένο αυτό πουλί για  «τεμπέλη» ή για «αδιάφορο» και «κακό γονιό», αφού φαίνεται ότι η φύση έχει προνοήσει γι’ αυτό: Η κατασκευή του ράμφους του είναι παρόμοια με του γερακιού και μπορεί με αυτή να δυσκολεύεται να θρέψει τα «παιδιά» του, γιατί δεν τρέφεται με σάρκες ζώων.
 
Λαϊκές δοξασίες
 
-  Μια λαϊκή δοξασία θέλει τα αυγά του κούκου να εκκολάπτει και ν’ ανατρέφει η κουκουβάγια (νταντά του κούκου)!
-  Άλλες δοξασίες τον θέλουν να μεταναστεύει στις… πλάτες άλλων πουλιών (ως τεμπέλης!), των «κουκάλογων».
-  Σύμφωνα με μια τρίτη, ο κούκος είχε ένα μικρό αδελφό που τον έχασε μια μέρα, όταν έπαιζαν κρυφτό. Νομίζοντας πως ο αδελφός του κρύβεται ακόμα, εξακολουθεί να του φωνάζει «κούκου-κούκου». Ατόφιο το κάλεσμα αυτό του πουλιού έχει περάσει σε παιχνίδια των παιδιών, π.χ. το «κρυφτούλι»!
-  Εκείνος που θα ακούσει πρώτος την φωνή του την άνοιξη, κινδυνεύει να του συμβεί κάποιο κακό ή να χάσει και τη δική του φωνή!
-  Για τον ίδιο λόγο (για να μην χάσουμε τη φωνή μας) δεν τον «κοροϊδεύουμε» (δεν επαναλαμβάνουμε τη φωνή του) και να μας ακούσει!
-  Όταν η μετεωρολογία βασιζόταν σε πρακτικές και εμπειρικές παρατηρήσεις, οι κτηνοτρόφοι περίμεναν να «λαλήσει ο κούκος» για ν’ ανέβουν με τα κοπάδια τους στα βουνά, αφού τότε «γυρίζει» οριστικά ο καιρός στο καλοκαίρι.

- Μετράμε τις φορές που θα λαλήσει κούκος και όσες είναι οι λαλιές του, τοσα χρόνια θα ζήσουμε! Το μέτρημα προτιμάμε να γίνεται στην καρδιά της άνοιξης, που, συνήθως, ακούγεται πολλές φορές (πάνω από εκατό)!
 
Παροιμίες και παροιμιώδεις φράσεις
 
-  Ένας κούκος δεν φέρνει την άνοιξη.
-  Μόνος σαν τον κούκο.
-  Έμεινε σαν τον κούκο.
-  Έμεινε κούκος.
-  Τρεις κι κούκος.
-  Ένας κούκος μοναχός.
- Τρεις κούκοι.

-  Του στοίχισ' ο κούκος αηδόνι.
-  Σου κάνει κούκου (σεξουαλικό υπονοούμενο).

-  Τον άκουσε τον κούκο (σεξουαλικό υπονοούμενο - το λέμε κυρίως για έφηβους που νοιώθουν τα πρώτα ερωτικά τους σκιρτήματα). Τους κάπως προχωρημένης ηλικίας τους... χαρακτηρίζει άλλο "πουλί", αν εξακολουθούν να ειναι "ζωηροί": "Το λέει ακόμα η περδικούλα του"!
-  Στη φωλιά του κούκου (εδώ υπονοούμε μια «πηγή» κακού, ανάλογη με την υπόθεση του ομώνυμου έργου -μυθιστορήματος- του Τσέχου Μίλος Φόρμαν).
-----------------------------------
Πηγές:
-  Εγκυκλοπαίδεια ΓΙΟΒΑΝΗ
-  Διαδίκτυο
 
Εικόνες:
Διαδίκτυο
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 13.5.2022

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html