Μυθολογικά, ιστορικά και λαογραφικά στοιχεία της φωτιάς

     Γνωστό και μεγάλο θέμα η φωτιά από τη μυθολογία και την αρχαιότητα, -πυρά της καθαρεύουσας-, έπαιξε και συνεχίζει να παίζει και σήμερα πρωταρχικό ρόλο στη ζωή του ανθρώπου. Εκτός από την καθημερνή της χρήση, φωτισμός-μαγείρεμα-παρασκευή τροφής-ζέστη-θαλπωρή, την συναντάμε και έχει θέση σε κάθε άλλη δραστηριότητά μας: Στις επιστήμες, στην έρευνα, στη λογοτεχνία, στη μουσική, στη λαογραφία, στην παράδοση, στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, στη βιομηχανία στης προόδου, αλλά και στη βιομηχανία της καταστροφής. 

     Αν και θεωρείται βέβαιο ότι ήταν γνωστή στον πρωτοεμφανιζόμενο άνθρωπο στη γη από φαινόμενα της φύσης (π.χ. κεραυνούς, ηφαίστεια), σύμφωνα με έρευνες οι πρώτες τεχνητές ανακαλύψεις έγιναν με την τριβή των ξύλων. Η ανακάλυψη του σπινθήρα από κρούση πετρωμάτων, ίσως λίγο αργότερα, ήταν μία ακόμα επαναστατική μέθοδος για την εποχή εκείνη, που αποδείχθηκε κι αυτή καταλυτική για τη ζωή, την πρόοδο και τον πολιτισμό.
     Στο διάβα των αιώνων και μέχρι τη σημερινό ηλεκτρονικό άναμμα, πέρασε από διάφορα στάδια. Από διάφορα στάδια, επίσης, πέρασε μέχρι την σημερινή της εξέλιξη και στην πολεμική δραστηριότητα. Ενδεικτικά να σημειώσουμε τις καιόμενες από εύφλεκτα υλικά «μπάλες», με τις οποίες επιτίθεντο κατά του εχθρού στην αρχαιότητα, το «υγρόν πυρ» των Βυζαντινών, τα κανόνια της επανάστασης του 1821, μέχρι τη σημερινή εξέλιξη της πολεμικής βιομηχανίας και την προώθηση μεγάλου βεληνεκούς καταστροφικών πυραύλων, καθώς και  διαστημοπλοίων με προορισμό το διάστημα και την επανδρωμένη ή μη αποστολή σε άλλους πλανήτες του γαλαξία. Αλλά και γενικά στη βιομηχανική παραγωγή να σημειώσουμε την εξεργασία και μορφοποίηση του σιδήρου και άλλων μετάλλων στα χυτήρια, που σε σύγκριση με τη διαμόρφωσή τους στα παλαιά καμίνια, έχει γίνει κι εδώ μια πραγματική επανάσταση.
     Ο Ηράκλειτος θεώρησε τη φωτιά ως την πρωτογενή ουσία που μετασχηματιζόμενη σε διάφορες καταστάσεις συνέβαλε και συμβάλλει στη δημιουργία της μεγάλης ποικιλίας των όντων. Σύμφωνα με τον ίδιο φιλόσοφο, η παγκόσμια αρμονία και τάξη είναι η αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει και σβήνει, ακολουθώντας ορισμένους κανόνες. Βλέποντάς την και μεταφορικά, η σβέση και η αναζωπύρωσή της συνιστούν μια συμβολική διαδικασία καθαρμού και επαναπροσδιορισμού μιας νέας αρχής.
     Ως προαναφέρθηκε, τη φωτιά τη συναντάμε και ως φυσικό φαινόμενο, είτε ως κεραυνό, είτε ως πρόκληση πυρκαγιάς από κεραυνό, είτε ως προϊόν ηφαιστείου, φαινόμενα που προκαλούν δέος, φόβο, αλλά και θαυμασμό. Κι ακόμα, μην ξεχνάμε την αφή της Ολυμπιακής Φλόγας, που επιτυγχάνεται κι αυτή με φυσικό τρόπο.
     Η φωτιά ήταν προνόμιο μόνο των θεών και για τη «διαχείρισή» της υπεύθυνος ήταν Ήφαιστος. Σύμφωνα με τη μυθολογία, στους ανθρώπους περιήλθε μέσω υποκλοπής: Ο ημίθεος Προμηθέας, γιος του Τιτάνα Ιαπετού, που το όνομά του σημαίνει «συνετός», «προνοητικός», αψήφησε τις εντολές των θεών, τους έκλεψε τη φωτιά και την έδωσε στους ανθρώπους για να δημιουργήσει πολιτισμό. Γι’ αυτό θεωρείται ευεργέτης της ανθρωπότητος και εμπνευστής των τεχνών. Για την παρακοή του αυτή, τιμωρήθηκε αυστηρά από τον Δία: Παρέμεινε αλυσοδεμένος σ’ ένα βράχο στον Καύκασο κι ένας γυπαετός του βασιλιά θεού του έτρωγε το συκώτι την ημέρα κι αυτό τη νύχτα επουλωνόταν. Η απελευθέρωσή του ήλθε από τον Ηρακλή, ύστερα από μεγάλο χρονικό διάστημα. Σχετική με το θέμα και η τραγωδία του Αισχύλου «Προμηθεύς δεσμώτης». Από τα πρώτα επιτεύγματα της φωτιάς, η ασβεστοποίηση της πέτρας και η κεραμοποίηση του πηλού, ευρήματα του οποίου βρίσκουμε και σε ανασκαφές, δε χρήση της μέσα στο σπίτι ταυτίστηκε με τη θεά Εστία.     
     Μέσο θυσίας η φωτιά στην αρχαιότητα, ακολουθώντας πάντα το απαιτούμενο μεγαλοπρεπές τελετουργικό, αφού οι θεοί ικανοποιούνταν από την κνίσα του καμένου κρέατος και με τον τρόπο αυτό αντιμετώπιζαν ευμενικά τους ανθρώπους. Δεν ήταν λίγοι και οι ναοί στους οποίους έκαιγε συνεχώς στο βωμό τους. Αργότερα, ο Χριστιανισμός με την αναίμακτη θυσία στο ιερό θυσιαστήριο των ναών, επέφερε σημαντικές αλλαγές και τα μέχρι τότε γνωστά τελετουργικά των θυσιών, οι ανθρωποθυσίες και οι θυσίες ζώων παραγκωνίστηκαν, χωρίς, όμως, να μπορέσουν να «ξεριζωθούν». Είναι δε άξιο παρατήρησης, ότι η λέξη θυμίαμα συγγενεύει με τη λέξη θύω (θυσιάζω).
     Εξ ίσου γνωστή είναι η φωτιά και στη Χριστιανική θρησκεία. Στην Παλαιά Διαθήκη, π.χ. οι τρεις παίδες εν καμίνω, το πύρινο άρμα του προφήτη Ηλία, η θυσία του Αβραάμ, φωτιά εξ ουρανού κατέκαψε τα είδωλα του Βάαλ (προφήτης Ηλίας), η καταστροφή των Σοδόμων και των Γομόρρων κλπ. Στην Καινή διαθήκη, εν είδη πυρίνων γλωσσών το Άγιον Πνεύμα φώτισε τους αλιείς Αποστόλους και δίδαξαν την ορθόδοξο πίστη σε διάφορες γλώσσες του κόσμου, πυρ εξ ουρανού αναφέρεται και στην Αποκάλυψη του Ιωάννου, κλπ. Γνωστές και οι πυρολατρείες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, τα «αναστενάρια».
     Οι προλήψεις και τα διάφορα παγανιστικά του λαού μας, αναμφισβήτητα και πολλών άλλων λαών, δεν είναι καθόλου λίγα, αφού και η φωτιά είναι τόσο απαραίτητη στη ζωή του ανθρώπου. Ξεκινώντας, θ’ αναφερθούμε στα γνωστότερα από αυτά και σημειώνουμε πρώτα πυρολατρικά έθιμα που συνοδεύουν μεγάλες γιορτές, π.χ. Χριστούγεννα, Πασχαλιά, στου αγίου Ιωάννη του Προδρόμου του γενέθλιο (του ριγανά ή κλύδωνα – πήδημα της φωτιά), τις απόκριες, το κάψιμο του Ιούδα (ομοίωμά του) ως μέσο εκδίκησης στον προδότη, το κάψιμο του καρνάβαλου ως ένδειξη λήξης του ξεφαντώματος και είσοδο στη νηστεία και την κατάνυξη κλπ.
     Εκτός από αυτές τις παγανιστικές-εορταστικές εκδηλώσεις μικρότερων και μεγαλύτερων κοινωνιών, σημειώνουμε επιγραμματικά και διάφορες ευρέως γνωστές προλήψεις και δεισιδαιμονίες:
~ Δεν καίμε τα τσόφλια αυγών στη φωτιά, γιατί οι κότες σταματούν να γεννούν αυγά. Κατ’ άλλους, τα αυγά τους είναι «άταρα» (έχουν πολύ λεπτό τσόφλι, που σπάζει ακόμα και όταν τα πιάνουμε με τα χέρια).
~   Δεν δανείζουμε φωτιά σε άλλο σπίτι (π.χ. αναμμένο δαυλί ν’ ανάψουν κι εκεί το τζάκι τους) μετά τη δύση του ηλίου, γιατί φεύγει ο πλούτος από το δικό μας σπίτι.  Για τον ίδιο λόγο δεν πετάμε τη στάχτη μετά τη δύση του ηλίου.
~   Το βράδυ, και ειδικά τα παιδιά, δεν πρέπει να πιάνουν φωτιά (αναμμένα ξύλα αναμμένους αναπτήρες, κεριά κλπ), ούτε να παίζουν με αυτά, γιατί θα κατουρηθούν τη νύχτα.
~   Τη φωτιά που ανάβουν οι τσοπάνηδες στα βουνά για να ζεσταθούν το χειμώνα, δεν την «σκορπάνε» για να σβήσει, για μη σκορπίσει το κοπάδι. Φωτιά, όμως, οι τσοπάνηδες ανάβουν και το καλοκαίρι, γιατί έτσι δεν πλησιάζουν αόρατες υπερφυσικές και βλαπτικές δυνάμεις, π.χ. ξωτικά και νεράιδες στο κοπάδι. Φυσικά, ούτε κι αυτή τη σκορπάνε. Από τις αόρατες κι επικίνδυνες δυνάμεις της νύχτας, μπορεί να σε προστατέψει κι ένα απλό τσιγάρο.
~ Οι γεωργοί, και ειδικά οι σιταροπαραγωγοί, δεν καψαλίζουν ψωμί (δεν κάνουν «πυρωμάδες») μετά τη σπορά και μέχρι να φυτρώσει ο σπόρος. Αν παραβιάσουν αυτή την αρχή, ο σπόρος δεν θα φυτρώσει ή δεν θα φυτρώσει όλος. 
~  Το δωδεκαήμερο καίει μέρα νύχτα η φωτιά στο τζάκι του σπιτιού, γιατί πιστεύεται ότι έτσι δεν πλησιάζουν οι καλικάντζαροι. Άλλος ένας λόγος που πρέπει να μένει αναμμένη, είναι για να ζεστάνει το μικρό Χριστό και τη λεχώνα Παναγία. Εδώ ν’ αναφερθεί και το «πάντρεμα της φωτιάς», έθιμο που τηρείται τις μέρες αυτές σε πολλές περιοχές της χώρας μας. Ο τρόπος επιλογής και τοποθέτησης των ξύλων με το «πάντρεμά» τους αυτό στο τζάκι, υποδηλώνει «ζευγάρωμα», συνεπώς ευγονία και ευημερία. Το τελετουργικό συνοδεύουν διάφορες ευχές από το νοικοκύρη για το σπίτι, τα μέλη της οικογένειας, τα ζώα, τη σοδειά κλπ.
~  Μικρή φωτιά θεωρείται και το Άγιος Φως της Αναστάσεως, που με αυτό σταυρώνουν το πάνω μέρος της πόρτας του σπιτιού μέχρι να «καπνιστεί» (να σχηματιστεί μαύρος σταυρός από την κάπνα της λαμπάδας), πριν μπουν μέσα επιστρέφοντας από την Ανάσταση, για να το φυλάει. Με το Φως της Αναστάσεως, επίσης, ανάβουν και τη φωτιά που ψήσουν το πασχαλινό αρνί. Δεν είναι ασυνήθιστο ορισμένοι να καίνε λίγο τα μαλλιά τους με αυτό ή το τρίχωμα των ζώων τους, πιστεύοντας ότι θα τους φέρνει υγεία, γούρι, ευπορία και ευτυχία και έχει αποτρεπτική δύναμη στο κακό. Γενικά στο Φως αυτό δίνονται και διάφορες θαυματουργικές ιδιότητες, χωρίς τούτο να θεωρείται υπερβολή. Πολλοί ευλαβείς χριστιανοί, μάλιστα, τηρούν το καντήλι του σπιτιού τους αναμμένο μέρα-νύχτα μέχρι της Αναλήψεως.
~  Εκτός από το ότι η φωτιά είναι μια συνήθεια «για παρέα», που συνδέεται και με τα «νυχτέρια» των γυναικών (μαζώξεις σε ανοιχτούς χώρους - όπως αυλές κι αλώνια τους εαρινούς και καλοκαιρινούς μήνες), εξυπηρετεί και πρακτικούς σκοπούς, όπως φωτισμός, ψήσιμο καρπών κλπ. Ακόμη, τις «προστατεύει» από διάφορες αόρατες απειλές της νύχτας.
~   Ο τρόπος ανάμματός της απαιτεί κάποιες απλές και στοιχειώδεις γνώσεις. Αν παρ’ όλ’ αυτά δεν ανάβει, την «κανακεύουμε»! Της «λέμε» ότι «θα γίνει μεγάλη και όλοι θα την θαυμάζουν», ότι «θα ψήσουμε πολλά κρέατα και θα μοσχομυρίσει όλη η γειτονιά, όλο το χωριό και όλοι θα ρωτάνε ποια είναι αυτή η φωτιά που ψήνει» και άλλα τέτοια! Τότε η φωτιά μας ανάβει!
~   Το σπινθηροβόλημά της στο τζάκι, είναι ένδειξη «γλωσσοφαγιάς». Σημαίνει, δηλαδή, ότι «κάποιος – κάποιοι μας μελετάνε», επαινώντας μας ή κατηγορώντας μας, συνήθως κατηγορώντας μας από φθόνο. Πολλοί είναι εκείνοι που τη συγκεκριμένη στιγμή προσεύχονται ή και «καταργιούνται» τους μοχθηρούς που τους μελετούν, για να μην «πιάσει» ο κακός τους λόγος.
~  Οι ήχοι που προκαλούνται από τις φλόγες στο τζάκι και ακούγονται όταν υπάρχει ησυχία, είναι η «κουβέντα» της, γι’ αυτό και η φωτιά θεωρείται «παρέα». Επίσης, αυτό το «μουρμούρισμά» της, για όσους ξέρουν και το «διαβάζουν», έχει μαντικές ικανότητες. Η πυρομαντεία, άλλωστε, είναι γνωστή από την αρχαιότητα.
~   Στη φωτιά καίγονται και τα μάγια. Ρίχνουν στις φλόγες της, και χωρίς να τα πιάσουν με τα χέρια τους, ύποπτα αντικείμενα που θα βρουν στο σπίτι τους και τα οποία «ενοχοποιούνται» ότι με αυτά τους έχουν κάνει μάγια. Αφού καούν, παύουν να αποτελούν «απειλή».
~ Δεν της γυρίζουμε την πλάτη, ούτε τη μουντζώνουμε, γιατί θεωρείται γρουσουζιά και μπορεί η φωτιά να μας «εκδικηθεί».
~  Ένα μεγάλο μέρος της κόλασης αποτελούν φωτιές, όπου «καίγονται» οι «αμαρτωλοί». Είναι «το πυρ το εξώτερον» της βίβλου και οι μεταφορικές εικόνες των εδαφίων της κάνουν τη φαντασία πολλών καλπάζει.
~   Το άναμμα του σπιτικού φούρνου δηλώνει χαρά. Από την συνηθισμένη χαρά του ζεστού ψωμιού που θα βγει -αμβροσία για την οικογένεια-, μέχρι τη χαρά της λογοδοσίας, του αρραβώνα, του γάμου ή της βάφτισης.
~   Από την αρχαιότητα, βεβαίως, μέχρι και πριν την εξάπλωση της τηλεφωνίας, σταθερής και κινητής στις μέρες μας, ο καπνός της μετέφερε πολεμικά ή άλλα μηνύματα, χαράς και λύπης. Οι άνθρωποι ανέβαιναν στις βουνοκορφές και ανάβοντας φωτιές ειδοποιούσαν τους κατοίκους και τους συγγενείς των γύρω χωριών για γεγονότα που συνέβαιναν, για τη θετική ή μη έκβαση συνοικεσίου, π.χ..
 
Γνωστές παροιμίες και παροιμιώδεις φράσεις:
 
~   Χωρίς φωτιά καπνός δεν βγαίνει.
~   Η φωτιά και τ’ άχυρα δεν κάνουνε μαζί.
~   Η φωτιά με το μπαρούτι πρέπει να στέκουν μακριά. 
~   Είδες χιόνι στο βουνό; Βάλε ξύλα στη φωτιά. 
~   Και τη σκούφια σου ακόμα, αν μάθει το μυστικό σου, πέταξέ τη στη φωτιά.  
~   Ποιος θα βγάλει τα κάστανα από τη φωτιά;
~   Εδώ σε θέλω κάβουρα, να περπατάς στα κάρβουνα.
~   Του έβαλε φωτιά, ή πήρε φωτιά.
~   Το στραβό το ξύλο η φωτιά το σιάζει.

~  Φωτιά και λάβρα. 
~   Μην παίζεις με τη φωτιά.
~   Είπαν του τρελού ν’ ανάψει φωτιά κι έκαψε τα ρούχα του.
~   Το νερό και η φωτιά δε συμπεθεριάζουνε.
~   Ρίχνει λάδι στη φωτιά.
~   Το χρυσάφι η φωτιά το κάνει και λάμπει.
~   Μην ανάβεις φωτιές που δεν μπορείς να σβήσεις.
~   Κι ο κακός γείτονας, για τη φωτιά καλός είναι.
~   Έκαψα την κάπα μου, να μη με τρών’ οι ψύλλοι.
~   Φωτιά να σε κάψει!
~  Να γίνεις στάχτη!
~  Πυρ, γυνή και θάλασσα.
~  Την έκαψε τη γούνα του.
~  Το έκαψε το τσαρδί του/το σπίτι του/την καλύβα του.
~  Έκαψε και το τελευταίο χαρτί του.
~  Μαζί με τα ξερά καίγονται και τα χλωρά στη φωτιά.
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 11.5.2022

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html