Το μαντήλι στην ένδυση και στην παράδοση

 

Μαντήλι καρφιτσωμένο στο πέτο-ένδειξη επιτυχίας προξενιού

     Το περιφρονημένο σήμερα μαντήλι τσέπης, το οποίο «εξοστρακίστηκε» από το «μιας χρήσης», το λεγόμενο και χαρτομάντηλο, έχει παίξει και παίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή των ανθρώπων. Πέρα από το ότι ήταν «δεξί χέρι» στην καθαριότητα, π.χ. σκούπισμα χεριών («χερομάντηλο»), ιδρώτα, ρινικού βλεννογόνου («μυξομάντηλο») κλπ, έχει και μεγάλη παρουσία στην παράδοση, όπως σε διάφορες εκφάνσεις της χαράς και της λύπης.  Εκτός, βεβαίως, από αντρικό, εξ ίσου ή και περισσότερο σημαντικό είναι και το γυναικείο, τα οποία θα δούμε και θα θυμηθούμε εν συντομία στη συνέχεια. 

     Γνωστό από την αρχαιότητα το γυναικείο μαντήλι, μέχρι ακόμα και τις μέρες μας υφαντό στον αργαλειό, η χρήση του ήταν απαραίτητη από την πρώτη στιγμή της ζωής του, ως και την τελευταία. Με αυτό η μαμή έδενε σφιχτά(!) το κεφάλι του νεογέννητου, για να «σφίξει» και να πάρει το σωστό σχήμα. Το συναντάμε και ως τελευταία πράξη, που πριν ο άνθρωπος κατέβει στον τάφο, καλύπτεται με αυτό το πρόσωπο. Είναι το λεγόμενο σουβάριον ή σωδάριον της Δωρικής γλώσσας και σουδάριον του Ευαγγελίου, στον ενταφιασμό του Χριστού.

     Η «παρουσία» του στη λαϊκή παράδοση είναι συνεχής και σε πολλές αυτής εκδηλώσεις. Ο χορευτής το βγάζει από την τσέπη και τον κρατάει μ’ αυτό ο δεύτερος του χορού, ο «μασχαλιάρης» ή «βαστάζος». Εδώ πρέπει να είναι καθαρό, ανθεκτικό, συνήθως λευκού χρώματος, κατάλληλα διπλωμένο να ξεδιπλωθεί εύκολα και να μην χρειάζεται «τίναγμα». Το μαντήλι του χορού εξυπηρετεί και «πρακτικούς λόγους», όταν ένας εκ των δύο πρώτων χορευτών είναι γυναίκα, της οποίας το χέρι δεν επιτρέπεται ν’… ακουμπήσει ο άντρας, για λόγους σεμνότητος! Ακόμα, το μαντήλι του χορού στα χέρια επιδέξιων χορευτών, ιδίως χορευτριών, κάνει φιγούρες με ιδιαίτερη χάρη και ανάλογα με τη μουσική.

     Πρωταγωνιστική ή συμπρωταγωνιστική είναι η παρουσία του και σε λαϊκοθρησκευτικές τελετές. Ας θυμηθούμε τ’ αναστενάρια, όπου οι χορευτές τα κρατάνε στα χέρια, μαζί με την εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, χορεύοντας στα κάρβουνα. Στη γιορτή του Αγίου Γεωργίου του Μανδηλαρά ή Μανδηλά στα Μετέωρα-Καλαμπάκα και σε άλλες περιοχές, όπου πιστοί ζωσμένοι με πολλά μαντήλια-τάματά τους σκαρφαλώνουν στο βράχο με τη βοήθεια σχοινιών. Εκεί τα κρεμούν, παίρνουν εκείνα που είχαν κρεμάσει την προηγούμενη χρονιά και τα μοιράζουν στου προσκυνητές για φυλαχτό, οι οποίοι παρακολουθούν την ριψοκίνδυνη ανάβαση. Kι ακόμα τα συναντάμε και διάφορες παγανιστικές τελετές, π.χ. σε τρόπους ξεματιάσματος.

     Πολύ συνηθισμένος και διαδεδομένος είναι ρόλος του και στο γάμο. Όταν το προξενιό «πάει καλά» και η λογοδοσία επιτευχθεί, γαμπρός, προξενητής και όλοι όσοι τους συνοδεύουν, φεύγουν από το σπίτι της νύφης μ’ ένα λευκό μαντήλι καρφιτσωμένο («κρεμασμένο») στο πέτο, ένδειξη κι επιβεβαίωση ότι το προξενιό «έκλεισε». Με λευκά στολίζουν και τα προικιά, που κρέμονται καρφιτσωμένα επάνω και ανεμίζουν με τον αέρα, όταν αυτά φορτώνονται στα ζώα. Μαντήλι, επίσης είναι και το έπαθλο του αντιπροσώπου του γαμπρού που φτάνει τρίτος στο σπίτι της νύφης, να την παραλάβει για την εκκλησία και το κρεμάει στο πέτο του. Στον πρώτο δίνεται μια στολισμένη μαξιλάρα, η «ντεμέλα» και στον δεύτερο μια τσίτσα με κρασί (ξύλινο, δοχείο, οβάλ σχήματος), να κεράσει τους συμπεθέρους. Είναι οι λεγόμενοι συ(γ)χαριάτες. Επίσης, όλη η συνοδεία του γαμπρού στολίζει τα ζώα της, κρεμώντας λευκά μαντήλια στα κεφάλια τους.

     Φτάνοντας το ζευγάρι μετά στέφανα στο σπίτι, εκεί τους περιμένει η μάνα της νύφης, η οποία μετά το φίλεμα με καρύδια με μέλι στην πόρτα, τους «πιάνει» μ’ ένα μεγάλο λευκό μαντήλι από το πίσω μέρος του λαιμού και τους «τραβάει» μέσα στο σπίτι. Αμέσως μετά, η νύφη «δένει» σφιχτά με ένα, επίσης μεγάλο μαντήλι-συνήθως γυναικείας κεφαλής- την κοιλιά της πεθεράς της, «για να μην τρώει πολύ»!

     Απαραίτητο ένδυμα της γυναικείας κεφαλής με διάφορες ονομασίες και στην αρχαιότητα, όπως κεφαλόδεσμον, κρήδεμνον, κεκρύφαλος, άμπυξ. Εκτός από τη συγκράτηση των μαλλιών και την προστασία από καιρικές συνθήκες (κρύο, ήλιος, άνεμος), είναι ένδειξη  και της σεμνότητάς της μέχρι και τις μέρες μας, που χωρίς αυτό ήταν δεδομένο ότι σε άλλους καιρούς θα κακοχαρακτηριζόταν. Ξεχωριστό για κάθε εποχή, με ανάλογα χρώματα, σχέδια, κεντίδια και κρεμαστά ή ραμμένα επάνω του «φλουριά», του δίνουν ξεχωριστή ομορφιά και χάρη. Οι γυναίκες «κάποιας» ηλικίας προτιμούσαν το καφέ χρώμα, ενώ το μαύρο δηλώνει πένθος. Κάποιες θρησκείες το καθιστούν υποχρεωτικό σε όλες τις γυναίκες, αλλά και στη Χριστιανική θρησκεία δεν μπορούν θα θεωρηθούν χωρίς αυτό και χρώματος μαύρου οι μοναχές. Και ως τελευταία πράξη στην επίγεια ζωή του ανθρώπου, με λευκό μαντήλι καλύπτεται το πρόσωπό του πριν τον ενταφιασμό.

     Δεν παραλείπουμε να συμπεριλάβουμε στην αναφορά μας και το μαντήλι του λαιμού, το λεγόμενο φουλάρι, που κι αυτό προσθέτει γοητεία όχι μόνο στη γυναίκα, αλλά και στον άνδρα, όταν η ενδυμασία το απαιτεί. Το συναντάμε ακόμα και ως συμπλήρωμα της στρατιωτικής στολής σε κάποιες ειδικές περιπτώσεις. Θα το δούμε και στην επίσημη ανδρική ένδυση, ειδικά διπλωμένο στη μικρή-αριστερή εξωτερική τσέπη του σακακιού, στο πέτο, το λεγόμενο «ποσέτ» από τη γαλλική λέξη pochett (τσέπη).

     Τόσο μικρό το μαντήλι, λοιπόν, μα και τόσο απαραίτητο στη ζωή των ανθρώπων, δεν θα μπορούσε να μην ασχοληθούν μ’ αυτό η λαϊκή σοφία, η δημοτική και η λαϊκή ποίηση και μουσική. Τέλος, αποφεύγεται να δοθεί ως δώρο, γιατί μπορεί να είναι αιτία χωρισμού ή να μαλώσουν πολύ δύο ή περισσότεροι άνθρωποι. Ίσως η εξαίρεση να ήταν σε γάμους, που δινόταν για δώρο στο νέο ζευγάρι, αυτό και μόνο πολλές φορές!

 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 29.10.2020

 (Σύντομο βιογραφικό σημείωμα δείτε ΕΔΩ )