Στο Μονοπάτι της Μνήμης και της Νοσταλγίας: Mια φιλολογική ματιά στο έργο του Νίκου Παπακωνσταντόπουλου, της φιλολόγου Μαρίας Κουρνέτα

                                     

Εισαγωγή
 
     Μια μεγάλη και πολύ ευχάριστη έκπληξη απετέλεσε και αποτελεί η σε βάθος φιλολογική διείσδυση και με επιστημονική προσέγγιση της καθηγήτριας αγγλικής φιλολογίας Μαρίας Κουρνέτα (facebook: Maria Kourneta), στο λογοτεχνικό έργο της ταπεινότητάς μου.
     Με την εξαίρετου ήθους και χαρακτήρα Μαρία Κουρνέτα, γνωριστήκαμε σε πολιτιστική εκδήλωση – παρουσιάσεις βιβλίων των εκδόσεων ΣΥΜΠΑΝΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ «Φεστιβάλ Όψεις του Φανταστικού». Ήταν ένα πραγματικός σταθμός στη λογοτεχνική πορεία και των δυο μας και από την πρώτη εκείνη στιγμή γεννήθηκαν η αλληλοεκτίμηση, ο αλληλοσεβασμός και η ειλικρινής φιλία. 
     Σε σύντομο χρονικό διάστημα η φίλη Μαρία μελέτησε τέσσερα βιβλία μου, την ποιητική συλλογή «Έμμετρα», τη «Φωτογραφία» (συλλογή βιωματικών αφηγημάτων), το «Επιλεγμένα» (συλλογή ποιημάτων και διηγημάτων) και το «Η Ανάσταση στον καιρό της πανδημία» (συλλογή διηγημάτων και ποιημάτων). Περιηγήθηκε ακόμα με περισσή επιμέλεια και το προσωπικό μου ιστολόγιο (BLOG) και με πολλή ευαισθησία, ευγένεια και αγάπη αποτυπώνει τις σκέψεις της σε εξασέλιδο κείμενο - ιδιαίτερη τιμή για την ταπεινότητά μου -, τις οποίες αναδημοσιεύω σε πιστή αντιγραφή και με άπειρη ευγνωμοσύνη στο παρόν προσωπικό μου ιστολόγιο, ως έπεται:
 
Εισαγωγικά (της καθηγήτριας αγγλικής φιλολογίας Μαρίας Κουρνέτα)
 
     Μια γέφυρα που ενώνει την μνήμη, τη νοσταλγία και τη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα μέσα από τα προσωπικά βιώματα με τις συλλογικές εμπειρίες είναι ιδιαίτερα διακριτή στο έργο του Νίκου Χρ. Παπακωνσταντόπουλου. Η γραφή αυτή αφορά  τέσσερα βιβλία: Η Φωτογραφία (2019), Η Ανάσταση στον καιρό της πανδημίας (2022), Επιλεγμένα ποιήματα-διηγήματα (2018) και Έμμετρα (2018) ανάμεσα σε άλλα και εν μέσω της  πολυδιάστατης λογοτεχνικής του  παραγωγής. Αποτελούν ενδεικτικά έργα της παρουσίας του στο διήγημα, την ποίηση αλλά και τον έμμετρο στίχο. Ιδωμένα μέσα από ένα θεωρητικό πλαίσιο μνήμης, την  συλλογική μνήμη, φωτίζουν μια βαθύτερη ανάγνωση του έργου του.
     Επικουρικά εξετάζεται η συστηματική ψηφιακή του παρουσία μέσω του προσωπικού του blog με χαρακτηριστικό τον στοχαστικό χαρακτήρα της, πρόσφορη για την αποκάλυψη περαιτέρω  πτυχών της δημιουργικής του πορείας και λογοτεχνικής ταυτότητας αλλά και της εν γένει αφηγηματικής του ροής.
 
Μνήμη, συλλογικότητα, νοσταλγία
 
     Στο ομότιτλο διήγημα, ένα αντικείμενο, η φωτογραφία, επωμίζεται ένα μεγάλο συναισθηματικό, ιστορικό και  προσωπικό βάρος:
     «Συναισθήματα δυνατά ένιωσα μέσα μου, με μια μεγάλη απορία με κυρίευσε: ποιός την έχει ή ποιος την ξετρύπωσε αυτήν την φωτογραφία και έφτασε να συμπεριληφθεί στο άλμπουμ; ... Τέσσερα χρόνια αργότερα η φωτογραφία αυτή έμελλε να με κάνει να νιώθω ακόμα πιο δυνατά συναισθήματα: ...»
     Η φωτογραφία συνδέει το παρόν με το παρελθόν, υπογραμμίζοντας την νοσταλγία και με την παρουσία της και μόνο να κάνει έκδηλα τα  έντονα συναισθήματα του συγγραφέα και την διαρκή νοερή του μετάβαση στα μονοπάτια του παρελθόντος και του παρόντος.
 
Μνήμη συλλογική
 
     Η έννοια της συλλογικής μνήμης είναι κεντρική στο έργο του Παπακωνσταντόπουλου. Κατά την θεωρητική ματιά του Maurice Halbwachs, ένας  η μνήμη  είναι τόσο ατομική, όσο και κοινωνική εφόσον  διαμορφώνεται  μέσω κοινωνικών “πλαισίων”: την  οικογένεια, την θρησκεία αλλά και άλλες κοινωνικές ομάδες. Στα «Κοινωνικά Πλαίσια της Μνήμης», ο Halbwachs περιγράφει πώς η κοινωνική δομή (γλώσσα, χώροι, εμπειρίες) καθορίζει το τρόπο με τον οποίο  ανακαλούμε μέσα μας  το παρελθόν. Κατ’ αυτόν αντικείμενα και τελετουργίες  λειτουργούν ως “πλαίσια μνήμης” που ενισχύουν τη συλλογική ανάμνηση. Στο έργο του Παπακωνσταντόπουλου, η φωτογραφία (στο αντίστοιχο βιβλίο) και οι θρησκευτικές τελετουργίες (στο έργο Ανάσταση στον καιρό της πανδημίας) δεν είναι απλώς προσωπικά στοιχεία, αλλά σημεία αναφοράς.
 
Νοσταλγία και λογοτεχνική μνήμη
 
     Η νοσταλγία διαπερνά το έργο φέροντας την ανάλογη συναισθηματική χροιά. Σε ένα θεωρητικό πλαίσιο η Svetlana Boym, στο The Future of Nostalgia, διακρίνει μεταξύ “ανακλαστικής” και “αναθεωρητικής” νοσταλγίας με την πρώτη να κοιτάζει το παρελθόν με τρυφερότητα, και την δεύτερη να επιδιώκει να ανακατασκευάσει ή να μεταμορφώσει το παρελθόν. Έτσι, στα κείμενα του συγγραφέα η φωτογραφία και η ανάμνηση λειτουργούν ως εργαλεία “ανακλαστικής νοσταλγίας”: δεν υπάρχει επιθετική απόπειρα νοηματοδότησης του παρελθόντος, αλλά μια στοχαστική, συγκινητική ανάκλησή του. Ταυτόχρονα, η χρήση καθημερινών αντικειμένων (μαγειρίτσα, άλμπουμ φωτογραφιών) δείχνει μια λογοτεχνική μεταφορά της μνήμης προς τη συλλογική εμπειρία: η μνήμη δεν είναι απλά ιδιωτική υπόθεση, αλλά κοινωνικά ενταγμένη και υποκείμενη σε ένα  ποιητικό ανασχηματισμό.
 
Η Φωτογραφία (Α΄ έκδοση 2012 – Β΄ έκδοση 2019)
 
     Στο ομώνυμο διήγημα, η φωτογραφία λειτουργεί ως ένα “πλαίσιο μνήμης” όπως έχει διατυπωθεί από τον  Halbwachs: μέσω της φωτογραφίας, ο αφηγητής ανακαλεί αναμνήσεις, συναισθήματα και σχέσεις με το παρελθόν. Η απορία του (“ποιός την είχε / ποιός τη βρήκε”) δείχνει ότι η μνήμη δεν είναι απλώς αναμνηστική αλλά έχει κοινωνική διάσταση: η φωτογραφία προέρχεται από κάπου, από κάποιον, και ενσωματώνεται σε ένα άλμπουμ, που υποδηλώνει συλλογική χρήση της ανάμνησης. Η νοσταλγική φόρτιση (“συναισθήματα δυνατά”) υπογραμμίζει τη βαθιά συναισθηματική επένδυση και καθιστά την ανάμνηση λογοτεχνικό γεγονός.



Μνήμη και αφήγηση
 
     Η θεωρία της μνήμης δεν περιορίζεται σε κοινωνιολογικές ή ψυχολογικές προσεγγίσεις αλλά παίρνει και λογοτεχνικές επιπτώσεις. Η ιδέα ότι αφηγήσεις, αντικείμενα και τελετουργίες μπορούν να “οικοδομήσουν” συλλογική μνήμη αποτελεί εύλογα και  εργαλείο κριτικής: επιτρέπει την ανάλυση του πώς ο Παπακωνσταντόπουλος χρησιμοποιεί αφηγηματικά μοτίβα (φωτογραφίες, τελετές, καθημερινές λεπτομέρειες) για να “συνδέσει” το παρελθόν με το παρόν.
 
Η Ανάσταση στον καιρό της πανδημίας (2022)
 
     Στο διήγημα, η πανδημία ανατρέπει τις θρησκευτικές τελετές (κλείσιμο ναών), αλλά η αγάπη και η κοινότητα δεν εξαφανίζονται. Η “ζεστή μαγειρίτσα” είναι καθημερινό αντικείμενο που λειτουργεί ως συλλογικό πλαίσιο μνήμης: αντί για την επίσημη τελετή, η οικογένεια ανακαλεί την ανάσταση μέσω της φροντίδας και της τρυφερής επαφής. Αυτό αντανακλά την ιδέα της συλλογικής μνήμης που διαχέεται σε απλές, καθημερινές πρακτικές, όχι μόνο σε εορτές ή τελετουργίες. Το συναίσθημα που περιγράφει ο συγγραφέας (“ανάμεικτα συναισθήματα”) αντανακλά την πολύπλευρη νοσταλγία — όχι ιδεαλιστική, αλλά πραγματική, κοινωνική, και ανθρώπινη.
     Στο ομότιτλο διήγημα, ο συγγραφέας περιγράφει τα συναισθήματά του κατά το αναγκαστικό κλείσιμο των ναών το 2020:
     «Η ζεστή μαγειρίτσα από τα πολυπαινεμένα χέρια της νύφης του λίγο μετά, σφράγισε εκείνη την ξεχωριστή Ανάσταση, που θα μείνει αξέχαστη σε όλους, με ανάμεικτα συναισθήματα.»
     Η καθημερινή λεπτομέρεια της μαγειρίτσας και η φροντίδα των συγγενών μεταφέρει έντονα τη συλλογική και προσωπική εμπειρία. Η πανδημία λειτουργεί ως ιστορικό πλαίσιο που ενισχύει τη συναισθηματική ένταση, διατηρώντας παράλληλα την ανθρώπινη διάσταση της αγάπης και της κοινότητας. Η σύγκριση με τη Φωτογραφία δείχνει ότι, ενώ η πρώτη εστιάζει στην προσωπική ανάμνηση, η δεύτερη ενσωματώνει κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο.
 
Επιλεγμένα ποιήματα‑διηγήματα (2018)
 
     Η ποίηση και τα μικρά διηγήματα της συλλογής ενσωματώνουν μνήμες και εικόνες που μοιάζουν με “σφραγίδες” της συλλογικής μνήμης. Οι ποιητικές μορφές, οι έμμετροι στίχοι, οι εικόνες ενισχύουν την αίσθηση ότι η μνήμη δεν είναι απλώς περιγραφή, αλλά μεταμορφώνεται μέσα από τη γλώσσα.
     Η συλλογή παρουσιάζει ποικιλία θεμάτων και μορφών, συνδυάζοντας ποιήματα και μικρής έκτασης διηγήματα. Η θεματολογία επικεντρώνεται στην ανθρώπινη εμπειρία, την ψυχολογική ανάλυση συναισθημάτων και τη σχέση ατόμου-κοινωνίας. Η νοσταλγία, η αναπόληση και η καθημερινή ζωή παραμένουν κεντρικά στοιχεία. Τα διηγήματα λειτουργούν με την ίδια τεχνική όπως στη Φωτογραφία και την Ανάσταση, χρησιμοποιώντας αντικείμενα ή καθημερινές λεπτομέρειες για την απόδοση συναισθηματικής έντασης, κάτι που βοηθά πολύ στο να σχετιστεί ο αναγνώστης με το έργο και να καθρεφτίσει σε αυτό ανάλογα προσωπικά του βιώματα.
Παράλληλα, φαίνεται ότι ο  συγγραφέας μέσα από τις ποιητικές του απόπειρες πειραματίζεται με  αφηγηματικές στρατηγικές και  μουσικότητα στην γλώσσα, ενώ η θεματολογία παραμένει συνεπής με τη συνολική του δημιουργία.
 
Έμμετρα (2018)
 
     Η χρήση έμμετρου στίχου (παραδοσιακές μορφές: ιαμβικός, δεκαπεντασύλλαβος) δημιουργεί έναν ρυθμό που παραπέμπει στην παράδοση και τη λαϊκή μνήμη. Η μορφή αυτή, σε συνδυασμό με θεματολογία νοσταλγίας, έρωτα και καθημερινότητας, δείχνει πώς η λογοτεχνική μνήμη  μετουσιώνεται σε ποιητικό λόγο. Ετσι η αισθητική πια μνήμη συνοδεύει την συλλογική συνδέοντας παρελθόν και παρόν σε μορφή και περιεχόμενο.
     Κλασσική τεχνική και μοντέρνα θέματα ενώνονται:  ο έρωτας, η καθημερινή εμπειρία κλπ., και διέπονται από μια  φιλοσοφική στοχαστική διάσταση. Ο ρυθμός και η μελωδικότητα στην γραφή έρχονται ως αρωγοί στην έκφραση της  νοσταλγικής διάθεσης.
     Το έργο Έμμετρα λειτουργεί ως γέφυρα ανάμεσα στην παραδοσιακή ποίηση και την απόπειρα απεικόνισης και σκιαγράφησης της ανθρώπινης ψυχολογίας, επιβεβαιώνοντας την υφολογική και θεματολογική συνέχεια του συνόλου των έργων του.
 
Συμπερασματικά
 
     Τα τέσσερα βιβλία μοιράζονται κοινούς άξονες έκφρασης:  εκφράζουν μνήμη και νοσταλγία,  συναισθηματική ένταση με μια γλώσσα  λιτή αλλά πυκνή  με ψυχολογικό βάθος γ) ενέχουν συλλογική διάσταση καθώς η εμπειρία του ατόμου συνδέεται με κοινωνικό ή ιστορικό πλαίσιο και υιοθετούν μια αφηγηματική τεχνική με αναδρομές. Η  συνοχή ύφους και θεματολογίας υφίσταται  παρά τις διαφορετικές μορφές έκφρασης ενώ η θεματολογία παραμένει συνεπής: άνθρωπος, μνήμη, κοινωνία, αγάπη, νοσταλγία.
     Το blog του συγγραφέα ενισχύει τη συνολική εικόνα: τα βιωματικά κείμενα και οι αναρτήσεις στο διαδίκτυο υπογραμμίζουν την ίδια αφηγηματική στρατηγική, τονίζοντας την προσωπική και συλλογική διάσταση, τη νοσταλγία και την ανθρωπιστική διάσταση του έργου.
 
Το blog του συγγραφέα
 
     Το προσωπικό blog του συγγραφέα (nikolpapak.blogspot.com) λειτουργεί ως ψηφιακό πεδίο μνήμης και έκφρασης. Διαμέσου βιωματικών κειμένων, ποιημάτων και στοχασμών, ο Παπακωνσταντόπουλος “δημιουργεί” μνήμες που δεν περιορίζονται στα έντυπα βιβλία, αλλά διαχέονται στον ψηφιακό χώρο. Κείμενα όπως «Τα πρώτα σινεμά της ζωής μου» φέρνουν στο προσκήνιο παιδικές μνήμες και τόπους, με καθοριστική λειτουργία στον ορισμό της  ταυτότητας του συγγραφέα. Ποιήματα όπως «Πρωταπριλιά, η γιορτή του ψεύτη» χρησιμοποιούν νοσταλγία και ειρωνεία, επιβεβαιώνοντας ότι η μνήμη του συγγραφέα δεν είναι μόνο προσωπική αλλά και κοινωνική.
     Αυτή η ψηφιακή παραγωγή λειτουργεί συμπληρωματικά, η συλλογική μνήμη πλαισιώνεται και ψηφιακά.
 
Επίλογος
 
     Από φιλολογική σκοπιά, το έργο του Παπακωνσταντόπουλου είναι σημαντικό όχι μόνο για την καλλιτεχνική του αξία, αλλά και για τον ρόλο του ως “φορέα μνήμης” μέσα από λογοτεχνία: αποτελεί σημείο επαφής θεωρίας και δημιουργίας, όπου η συλλογική μνήμη παίρνει μορφή μέσα από προσωπική γραφή, καθημερινά αντικείμενα και ψηφιακές αφηγήσεις. Το ζήτημα της μνήμης, της ανάμνησης και της νοσταλγίας αν και ιδιαίτερα διακριτά και κυρίαρχα στο έργο του δεν είναι τα μόνα σημαντικά, ενώ η έμπειρη στην Λογοτεχνία και Κριτική ματιά  μπορεί να δει την ειλικρινή κατάθεση ενός πολυγραφότατου συγγραφέα που μάλλον έχει ακόμα πολλά να δώσει.
 
Βιβλιογραφία Αναφοράς
 
Θεωρία / Κριτική / Μελέτες Μνήμης / Νοσταλγίας
Boym, Svetlana. The Future of Nostalgia. Basic Books, 2001.
Halbwachs, Maurice. On Collective Memory. University of Chicago Press.
Halbwachs, Maurice. Η συλλογική μνήμη. Εκδόσεις Παπαζήση.
Halbwachs, Maurice. Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης. Νεφέλη.
Ilin, V. “The Individual and Society in the Concept of ‘Collective Memory’ by Maurice Halbwachs.” Problems of World History, 2023.
Igarashi, Naoki, Yukihiko Okada, Hiroki Sayama, Yukie Sano. “A Two‑Phase Model of Collective Memory Decay…” 2022.
Candia, Cristian. “Quantifying Collective Memories.”  2022.
Μακρυδημήτρης, Στέφανος. Θεωρία της Λογοτεχνίας: Από την Αρχαιότητα
έως τη Σύγχρονη Κριτική. Εκδόσεις Πατάκη, 2015.
 
Έργα του Νίκου Χρ. Παπακωνσταντόπουλου
 
Παπακωνσταντόπουλος, Ν. Χρ. Η Φωτογραφία. 2012 - 2019.
Παπακωνσταντόπουλος, Ν. Χρ. Η Ανάσταση στον καιρό της πανδημίας. 2022, Άπειρος Χώρα.
Παπακωνσταντόπουλος, Ν. Χρ. Επιλεγμένα ποιήματα‑διηγήματα. 2018.
Παπακωνσταντόπουλος, Ν. Χρ. Έμμετρα. 2018.
Παπακωνσταντόπουλος, Ν. Χρ. nikolpapak.blogspot.com (προσωπικό blog), επιλογή από κείμενα και ποιήματα.