Αρχιτεκτονική των ναών άλλοτε και τώρα: Προσωπικές σκέψεις

Ο Μητροπολιτικός ναός Αθηνών

     Είναι εύκολο να παρατηρήσει κανείς, ότι το περισσότερο μεγαλοπρεπές και επιβλητικό κτήριο σε μια κατοικημένη περιοχή, πόλη ή χωριό, είναι η εκκλησία. Αυτό θα μπορούσε να σημαίνει ότι πέρα από τις ανάγκες χωρητικότητας, ο άνθρωπος δίνει πρώτη προτεραιότητα στους χώρους λατρείας και δευτερευόντως στην ιδιωτική του κατοικία. Τουλάχιστον, αυτό φαίνεται να ίσχυε/ισχύει μέχρι σήμερα. Κάτι άλλο που μπορεί εύκολα να παρατηρηθεί, οι ναοί είναι υπερυψωμένοι, έναντι άλλων κτισμάτων, που κι αυτό θα μπορούσε να σημαίνει δύο πράγματα: Πρώτον, να είναι εύκολα ορατοί από τους πιστούς και να «εκπέμπουν» μεγαλοπρέπεια και θρησκευτική κατάνυξη και, δεύτερον, να συμβολίζουν με τον τρόπο αυτόν την μεταξύ ουρανού και γης θέση του πιστού την ώρα της λατρείας.
    Πέραν τούτων, στο εσωτερικό του ναού το άγιον βήμα (το ιερό) είναι ελαφρώς υπερυψωμένο έναντι του υπόλοιπου εσωτερικού χώρου, αρχής γενομένης από τον σολέα (τα ένα-δυο σκαλάκια στην είσοδό του), με δύο συμβολισμούς. Ο ένας για να συμβολίζει τη θύρα του Παραδείσου και την πνευματική ανάβαση του πιστού για να φτάσει ως εκεί. Ο δεύτερος, για να ατενίζουν οι πιστοί τον λειτουργό ιερέα μεταξύ αυτών και του ουρανού.
    Με εξαίρεση το υπερυψωμένο ιερό, η αρχιτεκτονική των ναών στο παρελθόν, και ειδικά τη μεταβυζαντινή περίοδο-χρόνια τουρκοκρατίας, ήταν πολλοί εξ αυτών να κτίζονται με διαφορετικό τρόπο. Εκτός από τις σαφώς μικρότερες διαστάσεις τους, όχι μόνο δεν ήταν υπερυψωμένοι, αλλά το δάπεδο βρισκόταν κάτω από το ύψος του εδάφους, οι θύρες εισόδου πολύ χαμηλές, τα παράθυρα μικρών διαστάσεων, με αποτέλεσμα και ο φυσικός φωτισμός να είναι αμυδρός.
     Μπαίνοντας ο πιστός ή και οποιοσδήποτε στο ναό, έσκυβε στην χαμηλή θύρα εισόδου, υποκλινόμενος έτσι και προσκυνώντας ταυτόχρονα. Αμέσως μετά και για να εισέλθει στον πρόναο, κατέβαινε ένα-δύο σκαλάκια, ως συμβολισμό και ένδειξη ταπείνωσης. Αλλά και από τον πρόναο στον κυρίως ναό, πάλι κατέβαινε άλλα ένα-δυο σκαλάκια, ως δεύτερη ένδειξη ταπείνωσης, ενώ το ημίφως από τα μικρών διαστάσεων παράθυρα ενίσχυε ακόμα περαιτέρω και την κατάνυξη. Τα μικρά παράθυρα είχαν κι άλλη έννοια: Να μην διευκολυνόταν από αυτά η είσοδος/παραβίαση από τους κατακτητές (π.χ. λόγοι σύλησης). Όμως, παρόμοιο λόγο εξυπηρετούσαν και οι χαμηλές θύρες εισόδου, όπως πολλοί ισχυρίζονται: Να μην μπορούσαν να μπουν μέσα οι κατακτητές καβαλάρηδες, αλλά αν έμπαιναν, η είσοδός τους να γινόταν χωρίς το ζώο και να προσκυνούσαν κι αυτοί άθελά τους.
     Κάτι ακόμα που μπορεί να παρατηρήσει εύκολα κανείς, τόσο σε σύγχρονες, όσο και σε παλιότερες αρχιτεκτονικές ναών, είναι το μικρό παράθυρο, ο «φεγγίτης», της μεσαίας κόγχης του ιερού βήματος: Όντας το πρόσθιο μέρος του ναού προς την ανατολή, λίγες στιγμές τις πρωινές ώρες το ηλιακό φως εισέρχεται από τον «φεγγίτη» αυτόν και φωτίζει την Αγία Τράπεζα. Μία σκέψη, λοιπόν, οδηγεί στο ότι ίσως να μην είναι τυχαία αυτή η λεπτομέρεια, αφού συμπίπτει με τη στιγμή του καθαγιασμού των Τιμίων Δώρων, δίνοντας έτσι έναν ιδιαίτερο συμβολισμό.
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 22.2.2023

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html