Αρχαίες εκφράσεις που λέγονται και σήμερα, με ιστορικά, μυθολογικά και λαογραφικά στοιχεία

«ΑΝΔΡΩΝ ΕΠΙΦΑΝΩΝ ΠΑΣΑ ΓΗ ΤΑΦΟΣ»
 Επιγραφή με το απόφθεγμα από το έργο του Θουκυδίδη «Περικλέους Επιτάφιος»
στο κεντρικότερο και ιερό σημείο της Αθήνας, στο Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτου

Εισαγωγικό σημείωμα
    
     Είχε προαναγγελθεί μέσω του προσωπικού μου ιστολογίου, ότι θα παρουσιαστούν σ’ αυτό εκφράσεις των αρχαίων ημών προγόνων, που λέγονται αυτούσιες και σήμερα. Η αρκετών σελίδων συλλογή που είχε ξεκινήσει σχετικά πρόσφατα, παρουσιάζεται σήμερα, ως ένδειξη σεβασμού στη σοφία των αρχαίων Ελλήνων, αλλά και ως κραυγή αγωνίας για τα πάθη της Ελληνικής γλώσσας και για τις συνεχείς εκπτώσεις στην παιδεία μας.
     «Μητέρα των γλωσσών» η Ελληνική γλώσσα, που όσα χρόνια κι αν έχουν περάσει κι όσα ακόμα αν θα περάσουν, οι λαοί όλης της γης θα υποκλίνονται σ’ αυτήν και την διδάσκουν στα σχολεία τους. «Από την εποχή που μίλησε ο Όμηρος έως σήμερα, μιλούμε, ανασαίνουμε και τραγουδούμε την ίδια γλώσσα», έλεγε ο Γιώργος Σεφέρης. Δυστυχώς, όμως, η χώρα μας δεν μπορεί να υπερηφανευτεί ότι έχει τα πρωτεία στον τομέα της διδασκαλίας, κάτι που έχει και σαν συνέπεια αρκετοί να υιοθετούν και τη γραφή με λατινικούς χαρακτήρες, τα λεγόμενα «γκρίκλις». Μαθητές και σπουδαστές ξένων χωρών, ακόμα και των πολύ μακρινών, διδάσκονται τα αρχαία Ελληνικά, διδάσκονται τους μεγάλους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, κάτι που αποτελεί τιμή ιδιαίτερη για την μικρή, αλλά και μεγάλη Ελλάδα μας. Διδάσκονται τα αποφθέγματά τους, τα οποία μέχρι και πριν λίγες δεκαετίες κοσμούσαν σχολικές αίθουσες, δημόσιες υπηρεσίες και δημόσιους χώρους κι από τα εμφανή σημεία που είχαν αναρτηθεί δίδασκαν σιωπηλά. Ξανά δυστυχώς, όμως, οι κορνίζες με τη σοφία των αποφθεγμάτων αυτών υπεστάλησαν και αποκαθηλώθηκαν στην μεγάλη πλειοψηφία τους, όπως αποκαθηλώθηκαν και ιερές εικόνες και ιερά σύμβολα, στα πλαίσια του «εκμοντερνισμού» μας.  
      Σε μια ελάχιστη προσωπική προσπάθεια, συγκεντρώθηκαν ορισμένες φράσεις της αρχαιότητος, που και στις μέρες μας λέγονται πολύ συχνά, με την ίδια ή παρόμοια σημασία που είχαν και τότε. Και βέβαια, δεν γίνεται λόγος ούτε για διεκδίκηση του «αλάθητου» από την πλευρά του γράφοντος, ούτε, βεβαίως, μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι συμπεριλαμβάνονται «όλες» οι φράσεις των προγόνων μας στη συλλογή. Αντίθετα, η σύντομη αυτή πνευματική εργασία θα συνεχιστεί και θα επαναδημοσιευτεί συμπληρωμένη. Προς τούτο, αιτούμαι την επιείκειά σας, παραθέτοντας αλφαβητικά λίγες από αυτές τις φράσεις σοφίας.
     Σε κάθε αρχαιοπρεπή παράθεση, παρατίθενται πολύ επιγραμματικά και διάφορα ακόμα ιστορικά, μυθολογικά και λαογραφικά στοιχεία, όπως αναφέρεται και στον τίτλο της παρούσας εργασίας.

***

«Αεί ο θεός γεωμετρεί…»:  Ρηθέν υπό του Πλάτωνος και κάθε λέξη του αντιστοιχεί και σε έναν αριθμό, ίσο με τα γράμματά της, χρησιμοποιείται δε, ως σταθερά των μαθηματικών, το γνωστό μας 3.14. Η πρόταση αυτή είναι πολύ μεγάλη, όμως το 3,14 είναι αρκετό για τις μαθηματικές πράξεις. (Αεί=3,  ο=1, θεός=4. ο=1, μέγας=5, γεωμετρεί=9, το=2, κύκλου=6, μήκος=5, ίνα=3, ορίση=5 διαμέτρω=8 και έπεται συνέχεια…
«Αιδώς Αργείοι» (ντροπή σας, Αργείοι): Αποτελεί και σήμερα έκφραση, όχι για ατομική, αλλά για ατομική επίπληξη. Την συναντάμε αρκετές φορές στην Ιλιάδα του Ομήρου, όπως π.χ. τη στιγμή που ο ντελάλης Στένορας προσπαθούσε να παρακινήσει τους Έλληνες (Αργείους αποκαλούσαν όλους τους Έλληνες) να επιδείξουν θάρρος για τη μάχη, οι οποίοι είχαν επηρεαστεί αρνητικά από την αποχώρηση του Αχιλλέα.
«Αιέν αριστεύειν»: (Πάντα να αριστεύεις). Αναφέρεται κι αυτό στην Ιλιάδα-συμβουλή του Ιππόλαχου στο γιο του Γλαύκο. Σήμερα συμπεριλαμβάνεται και σε λογότυπο στρατιωτικού σώματος. Η συνέχεια της φράσης: «και υπείροχον έμμεναι άλλων, μηδέ γένος πατέρων αισχυνέμεν» (πάντα να αριστεύεις και να υπερέχεις από τους άλλους και να μην ντροπιάσεις το γένος των προγόνων).
Άκρον άωτον»: Αν και η λέξη  «άωτος» αναφέρεται από τον Όμηρο, η φράση «άκρον άωτον» αναφέρεται και από τον Καλλίμαχο τον Κυρηναίο (περί το 300 π.Χ.), στην οποία δίνεται η σημασία του πολύ ακραίου, του ανώτερου ή του κατώτερου σημείου που μπορεί να φτάσει κάποιος ή κάτι. Αναφέρεται επίσης, ότι και «άωτος» σημαίνει «χωρίς ώτα».
«Αμ’ έπος, αμ’ έργον» (αμ’=άμα=συγχρόνως): Φράση που αναφέρεται σε στίχους του Ομήρου για το θεό Ερμή και σημαίνει «μαζί με το λόγο και το έργο». Την ίδια σημασία έχει και στην σημερινή χρήση της η έκφραση: «Τώρα το είπαμε, τώρα θα το κάνουμε», αποτελώντας και σύνθημα και έμβλημα του Μηχανικού Όπλου του Ελληνικού Στρατού.
«Ανδρών επιφανών πάσα γη τάφος» (Των ενδόξων-ηρωικών ανδρών κάθε τόπος είναι τάφος): Καταγράφοντας ο Θουκυδίδης την ιστορία, συμπεριέλαβε και τον «επιτάφιο» του Περικλή, που είναι η εκφώνηση του επικηδείου λόγου του άρχοντα της Αθήνας προς τιμήν των πρώτων Αθηναίων νεκρών το πρώτο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου. Την σημασία του αποσπάσματος αυτού θα κατανοήσουμε καλύτερα αν διαβάσουμε και τη συνέχεια: «και ου στηλών μόνον εν τη οικεία σημαίνει επιγραφή, αλλὰ και εν τη μη προσηκούση άγραφος μνήμη παρ’ εκάστω της γνώμης μάλλον ή του έργου ενδιαιτάται» (και δεν σώζεται τ’ όνομά τους μόνο σε επιγραφές στην πατρίδα τους, αλλά διατηρείται η ανάμνησή τους και σε ξένες χώρες στη μνήμη των ανθρώπων, παρά στα γραπτά μνημεία και στους τάφους). Στην αμέσως συνέχεια ο Περικλής είπε και τούτα τα λόγια, που κι αυτά είναι γνωστά ως απόφθεγμα και αναφέρονται αρκετές φορές σε διάφορους λόγους: «Το εύδαιμον το ελεύθερον, το δ’ ελεύθερον το εύψυχον» (βλ. τη σχετική παράθεση στη συνέχεια).
«Άνθρωπον ζητώ»: Είναι γνωστός ο «φανός του Διογένους», με τον οποίο ο φιλόσοφος από τη Σινώπη περιφερόταν «μέρα μεσημέρι» στους δρόμους της Αθήνας, αναζητώντας ανθρώπους, θέλοντας να καταδείξει έτσι ότι οι ενάρετοι είναι ελάχιστοι και πρέπει να τους ψάχνεις με το «φανάρι», ακόμα και μέρα μεσημέρι. «Άνθρωπον ουκ έχω», είπε και ο παραλυτικός της Καπερναούμ στο Χριστό, γιατί δεν είχε κάποιον άνθρωπο να τον βοηθήσει να μπει πρώτος στα νερά της προβατικής κολυμβήθρας, αμέσως μετά την ταραχή τους από τον Άγγελο, για να θεραπευτεί.  
«Αντίπαλον δέος»: Αναφέρεται από το Θουκυδίδη στο φόβο που προέρχεται από τον ισότιμο σε δύναμη ανταγωνιστή/εχθρό και έχει την δυνατότητα να συγκρατήσει την αυθαιρεσία στον αγώνα/στη μάχη/στον πόλεμο, λέγοντας συγκεκριμένα:  «Το μόνο δε μέσο για να μείνουν πιστοί οι σύμμαχοι στις υποχρεώσεις τους, είναι ο φόβος του ενός για τη δύναμη του άλλου. Γιατί κι αν ήθελε ο ένας από τους δυο να παραβεί μια συμφωνία, δεν το κάνει, αφού υπολογίζει ότι δεν έχει μεγαλύτερη δύναμη για να μπορέσει να τον υπερνικήσει». Είναι γεγονός ότι κι εμείς σήμερα, όχι μόνο «επικολλούμεθα», αλλά και υπολογίζουμε το «αντίπαλον δέος».
«Απέχει παρασάγγας»: Φράση που συνηθίζουμε να λέμε μεταφορικά για πολύ μεγάλές αποστάσεις. Παρασάγγης ήταν μονάδα μήκους των αρχαίων, ίση με τριάντα στάδια και μας είναι περισσότερο γνωστή από την «Κύρου ανάβαση» του Ξενοφώντα. 
«Αργία μήτηρ πάσης κακίας»: Η έλλειψη ενδιαφερόντων και ηθελημένης απασχόλησης, επιφέρει δεινά. Επικολλούμεθα τη φράση, που πιθανόν έχει λεχθεί από τον Σόλωνα, συνήθως για να στηλιτεύσουμε την οκνηρία ορισμένων, που εξ αιτίας της δεν πετυχαίνουν και πολλά πράγματα στη ζωή τους.
«Αρχή άνδρα δείκνυσι»: Αποδίδεται στον Βίαντα τον Πριηνέα, ένας από τους επτά σοφούς της αρχαίας Ελλάδος, που με τα λόγια του αυτά επισημαίνει ότι όταν ο άνθρωπος αναλάβει θέσεις εξουσίας, τότε καταδεικνύεται/αποκαλύπτεται και ο πραγματικός χαρακτήρας του.  
«Αρχή ήμισυ παντός» (η αρχή είναι το ήμισυ του παντός): Όταν ξεκινήσεις κάτι, π.χ. μια εργασία, έχεις ήδη κάνει τη «μισή» και ως «μισή» θεωρείται το ξεκίνημα, η απόφαση. Αποδίδεται στον Πλάτωνα.

«Ασκοί του Αιόλου»: «Άνοιξαν οι ασκοί του Αιόλου», λέμε πολλές φορές μεταφορικά, όταν είναι πολύ δύσκολο ή αδύνατο να ελεγχθεί μια κατάσταση, που, συνήθως, προέχεται από ανθρώπινο παράγοντα, π.χ. μια σφοδρή διένεξη μεταξύ δύο ατόμων, ομάδων ή και κρατών. Η φράση προέρχεται από την Οδύσσεια, όπου ο θεός των ανέμων, ο Αίολος, θέλοντας να βοηθήσει τον Οδυσσέα να επιστρέψει στην Ιθάκη, «φυλάκισε» τους ανέμους μέσα σε ένα ασκό, τον οποίον έδωσε στον ίδιο. Κάποια στιγμή, όμως, που ο Οδυσσέας αποκοιμήθηκε από την κούραση, οι περίεργοι σύντροφοί του άνοιξαν τον ασκό, απελευθερώθηκαν οι άνεμοι και ενέσκηψε μεγάλη τρικυμία.  

«Άσωτος υιός»: Από την παραβολή του ασώτου, λέγεται για άνθρωπο (άνδρα) που διάγει 

«Αχίλλειος πτέρνα»: Όταν ο Αχιλλέας, γιος του Πηλέα και της Θέτιδας, ήταν ακόμα μωρό, ένας χρησμός προειδοποίησε τη μητέρα του ότι θα πεθάνει νέος. Τότε η Θέτιδα πήγε και τον βάπτισε στα ύδατα της Στυγός, για να γίνει αθάνατος. Όμως, τον «βούτηξε» στο νερό, κρατώντας τον από τη φτέρνα. Επομένως εκεί ήταν και το «αδύνατο σημείο του», επειδή δεν είχε βραχεί και από το οποίο μπορούσε να τρωθεί. Στον Τρωικό πόλεμο, ο Θεός Απόλλωνας αποκάλυψε στον δεξιοτέχνη τοξοβόλο Πάρι το μυστικό του Αχιλλέα, ο οποίος τον σημάδεψε με το τόξο του στο συγκεκριμένο σημείο κι αυτό ήταν η αιτία του θανάτου του. «Αχίλλειο πτέρνα» ονομάζουμε μεταφορικά και κάθε «αδύνατο σημείο» του καθενός μας.
«Βίος αβίωτος»: Αποδίδεται στον Χίλωνα το Λακεδαιμόνιο και λέγεται συχνά με την ίδια σημασία και σήμερα, π.χ., «μου έκανες το βίο αβίωτο» (τη ζωή ανυπόφορη).
«Γαία πυρί μειχθήτω»: Προφανώς είναι λόγια άγνωστου αρχαίου τραγικού, που σημαίνουν «χώμα και φωτιά να γίνουν ένα». Αναφέρεται σε περιπτώσεις που κάποιος θέλει να δηλώσει παντελή αδιαφορία για κάτι που δεν τον αφορά, ή για κάτι που διαδραματίζεται/θα διαδραματιστεί πολύ μακριά απ’ αυτόν, επομένως δεν τον αγγίζει (δεν κινδυνεύει). Η φράση μπορεί και να υπονοεί πράξεις κάποιου, των οποίων οι συνέπειες θα προκύψουν μετά το θάνατό του, που δεν θα επηρεάσουν τον ίδιο. Σημερινές φράσεις με το ίδιο νόημα: «ας γίνει στάχτη και μπούρμπερη», «μετά από μένα, ό,τι θέλει ας γίνει», «άμα φύγω εγώ, ό,τι θέλει ας γίνει», «ας γίνει ό,τι θέλει» κλπ. Κάποιες φορές ακούγεται και αναγραμματισμένη η φράση: "Γαία μυχθί πυρήτω"!

«Γελά ο μωρός καν τι μη το γελοίον ή»: Προσβλητική, ταπεινωτική έκφραση, που σημαίνει γελάει ο «χαζός», ο άνους (που δεν έχει νου), χωρίς να υπάρχει κάτι το αστείο και αποδίδεται στον αρχαίο σοφό Πιττακό τον Μυτιληναίο. Σημειώνεται ότι αυτή ή και άλλες παρόμοιες ταπεινωτικές εκφράσεις χρησιμοποιούσαν πολλές φορές καθηγητές μας εναντίον μας στα γυμνασιακά χρόνια!       
«Γερανοί του Ιβύκου»: Είναι φορές που κάποιοι απροσδόκητοι μάρτυρες μπορούν να αποδώσουν την πολυπόθητη δικαιοσύνη σε μια διένεξη/διαφωνία/δίκη, τους οποίους χαρακτηρίζουμε «γερανούς του Ιβύκου». Ο Ίβυκος ήταν ποιητής από το Ρήγιο της Κάτω Ιταλίας και σύμφωνα με κείμενο του Αντίπατρου του Σιδώνιου, κάποια στιγμή που βάδιζε στο δάσος έπεσε σε ληστές, οι οποίο αφού τον λήστεψαν τον σκότωσαν. Λίγο πριν ξεψυχήσει, ένα κοπάδι γερανοί πετούσαν στον ουρανό και τους κάλεσε να γίνουν μάρτυρες της συμφοράς του. Πολύ καιρό αργότερα, οι δύο ληστές παρακολουθούσαν έναν αγώνα στο στάδιο. Εκείνη τη στιγμή πέταξαν πάνω από το στάδιο ένα κοπάδι γερανοί και λέει ο ένας στον άλλο ληστή: «Να, οι γερανοί του Ιβύκου». Ένας άλλος θεατής άκουσε τη συνομιλία τους, το ανέφερε στις αρχές και οι ληστές συνελήφθησαν και τιμωρήθηκαν.
«Γη και ύδωρ»: Ζήτησαν οι Πέρσες από τους Λακεδαιμόνιους, ως αναφέρει ο Ηρόδοτος, που σήμαινε ότι έτσι τους απαιτούσαν να παραδοθούν. Η παραχώρηση «γης και ύδατος» σε έναν εισβολέα, σημαίνει αυτό ακριβώς για τους αμυνόμενους, την παράδοσή τους.
«Γηράσκω  αεί διδασκόμενος» (όσο μεγαλώνω, μαθαίνω): Αποδίδεται στον Σόλωνα ή στο Σωκράτη.
«Γνώθι σ’αυτόν»: Αποδίδεται στον Χείλωνα τον Λακεδαιμόνιο, έναν από τους επτά σοφούς της αρχαίας Ελλάδος. Σημαίνει να γνωρίζεις τον εαυτό σου, τις δυνατότητές σου, τα «όριά» σου.
«Γόρδιος  δεσμός»: Σημαίνει δυσεπίλυτο πρόβλημα.  Τη φράση συναντάμε στο πολύτομο έργο του Ρωμαίου συγγραφέα, φιλόσοφου και ιστορικού Φλάβιου Αρριανού «Μέγας Αλέξανδρος». Αναφέρεται σ’ έναν άλυτο δεσμό («κόμπο») της Φρυγίας, τον οποίο «έλυσε» ο Μέγας Αλέξανδρος με το σπαθί του, κόβοντάς τον. Λέγεται ότι οι κάτοικοι τα περιοχής διαμαρτυρήθηκαν στην Μακεδόνα βασιλιά, που επέλεξε αυτή τη λύση για το δεσμό, λέγοντάς του «αυτό ξέραμε κι εμείς να το κάνουμε». Τότε ο Μέγας Αλέξανδρος τους απάντησε, ρωτώντας τους: «Αφού το ξέρατε, γιατί δεν το κάνατε;». Σύμφωνα μ’ έναν παλαιότερο χρησμό, όποιος κατάφερνε να λύσει τον «γόρδιο δεσμό» της Φρυγίας, θα γινόταν κυρίαρχος της Ασίας. Όταν δίνουμε μια τέτοια λύση στη σύγχρονη ζωή μας, σ’ έναν «κόμπο» που δεν λύνεται, συνηθίζουμε να λέμε: «Ότι δεν λύνεται, κόβεται»! 
«Δαμόκλειος σπάθη»: Λέγεται ότι ο Δαμοκλής ή Δαμόκλης ήταν ένας δουλοπρεπής αυλοκόλακας του τυράννου των Συρακουσών Διονυσίου. Σύμφωνα με μια μάλλον φανταστική ιστορία, κάποια στιγμή ο Διονύσιος ρώτησε τον Δαμοκλή αν ήθελε να πάρει τη θέση του, όμως, για μία μέρα μόνο και να απολαμβάνει τα προνόμια της εξουσίας. Ο Δαμοκλής δέχθηκε πρόθυμα και αφού φόρεσε την στολή του τυράννου, οδηγήθηκε στην τραπεζαρία να απολαύσει το βασιλικό γεύμα. Καθώς έτρωγε, παρατήρησε έντρομος ότι πάνω από το κεφάλι του κρεμόταν ένα μεγάλο σπαθί, που το συγκρατούσαν μόνο λίγες τρίχες αλόγου, οι οποίες ανά πάσα στιγμή θα μπορούσαν να κοπούν και το βαρύ σπαθί να πέσει στο λαιμό του. Εκφράζοντας την απορία του στον τύραννο, πήρε την απάντηση: «Το σπαθί εγώ το κρέμασα εκεί, για να μου θυμίζει να παίρνω τις σωστές αποφάσεις για το λαό και σε πόσο μεγάλο κίνδυνο βρίσκεται η ζωή μου καθημερινά. Με την απάντηση αυτή ο Δαμοκλής πανικοβλήθηκε και συνειδητοποίησε πόσο διαφορετική είναι η ζωή ενός άρχοντα και πόσες ευθύνες έχει, σε σχέση με έναν απλοϊκό άνθρωπο. Αμέσως τότε παρέδωσε τον βασιλικό μανδύα στο Διονύσιο, αδιαφορώντας για τα μεγαλεία και τις τιμές και επέστρεψε στην προηγούμενη θέση του, χωρίς να μπορέσει να απολαύσει τη βασιλική ζωή ούτε για μια μέρα! Η φράση και το παράδειγμα/πάθημα του Δαμοκλή διδάσκουν τους κινδύνους που ελλοχεύουν για όσους παίρνουν παράτολμες και πάνω από τις δυνάμεις τους αποφάσεις, ζηλεύοντας/ονειρευόμενοι «μεγάλη ζωή», χωρίς να έχουν τις απαραίτητες προϋποθέσεις και προσόντα.
«Δει δε χρημάτων»: Το 352 π.Χ. βλέποντας οι Ολύνθιοι την επιθετική πολιτική του βασιλιά Φιλίππου του Β΄ εναντίον τους (Όλυνθος: αρχαία πόλη της Χαλκιδικής), ζήτησαν βοήθεια από τους Αθηναίους. Ο ρήτορας της Αθήνας Δημοσθένης εκφώνησε στους Αθηναίους τρεις λόγους (Ολυνθιακός Α΄, Β΄, Γ΄). Στον Α΄ Ολυνθιακό λόγο του προέτρεπε να στείλουν βοήθεια στην Όλυνθο, λέγοντας μεταξύ άλλων, να συγκεντρωθούν και χρήματα για την βοήθεια αυτή, με την χαρακτηριστική φράση: Δει δε χρημάτων και άνευ τούτων ουδέν έστι γενέσθαι των δεόντων», δηλαδή, «υπάρχει ανάγκη χρημάτων και χωρίς αυτά δεν μπορεί να γίνει τίποτα». Τα πρώτα λόγια της φράσης του αυτής, δανειζόμαστε συχνά όταν αντιμετωπίζουμε οικονομικές δυσκολίες. Οι Αθηναίοι, ενώ πείσθηκαν από τον ρήτορα να βοηθήσουν, καθυστέρησαν να κάνουν αυτά που τους πρότεινε και η Όλυθνος κυριεύθηκε.
«Δούρειος Ίππος»: Φράση κι αυτή από την Ιλιάδα του Ομήρου, όπου γνωστή και η ιστορία, που με δόλο αλλά και εξυπνάδα του Οδυσσέα μέσω του δούρειου ίππου, οι Έλληνες μπήκαν σ9την Τροία. Ορισμένα «καλοπιάσματα» ή πράξεις που εμφανίζονται παραπλανητικές ή και σύννομες και συμφέρουσες από την πλευρά ενός αντιπάλου, πρέπει να κινούν υποψίες. 
«Δρακόντεια μέτρα»: Ο Δράκων ήταν νομοθέτης της Αθήνας, που οι νόμοι του χαρακτηρίζονταν πάρα πολύ αυστηροί (δρακόντειοι νόμοι). Για «δρακόντεια μέτρα» μιλάμε κι εμείς σήμερα, όταν αποφάσεις της Πολιτείας ή κάποιας αρχής μας φέρνουν μεγάλες δυσκολίες.
«Δρυός πεσούσης πας ανήρ ξυλεύεται»: Γνωμικό που αποδίδεται στον αρχαίο Αθηναίο κωμωδιογράφο Μένανδρο, με την έννοια ότι όταν βρεθεί σε αδυναμία ή δυστυχία ο άνθρωπος, πολλοί κοιτάζουν με ποιόν τρόπο θα ωφεληθούν από τη δεινή αυτή θέση που έχει περιέλθει, όπως ακριβώς γίνεται και με μια βελανιδιά, που μόλις πέσει, πολλοί τρέχουν να προφτάσουν να κόψουν και να πάρουν της.
«Είς οιωνός άριστος»: Ο πόλεμος στην Τροία μαίνεται και ο Έκτορας είναι αποφασισμένος να αντεπιτεθούν στους Έλληνες. Τότε, ένας συνετός Τρώος πολεμιστής, ο Πολυδάμας, τον πλησίασε και του πρότεινε ν’ αναβάλουν την επίθεση, γιατί είδε έναν αετό να πετάει, κρατώντας ένα ματωμένο φίδι στα νύχια του. Για τους οιωνοσκόπους αυτό ήταν πολύ καλό σημάδι για την έκβαση του πολέμου, όμως του συγκεκριμένου αετού το φίδι του έπεσε από τα νύχια κι αυτό ο Πολυδάμας το θεώρησε κακό σημάδι για την έκβαση του πολέμου. Τότε ο Έκτορας του έδωσε της ιστορική αυτή απάντηση, η οποία πλήρης είναι: «είς οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί πάτρης» (καλό σημάδι είναι να αμύνεσαι για την πατρίδα). Στη σημερινή «έκδοση» της φράσης, συνήθως δίνουμε διαφορετική σημασία, π.χ., «οιωνός άριστος» η πρωινή ξαστεριά για την εκδρομή μας. Η φράση αυτούσι6α συμπεριλαμβάνεται και σε λογότυπα Σωμάτων των Ενόπλων δυνάμεων.
«Εκατόμβη»: Πολύ μεγάλη θυσία με εκατό βόδια (εκατό+βους), προ τιμήν, του Δία και του Απόλλωνα, κυρίως, που εξ αυτού οι δύο θεοί είχαν αποκτήσει και τον επιθετικό προσδιορισμό «εκατομβαίοι». «Εκατομβαίος» ήταν και ο πρώτος μήνας του Ελληνικού ημερολογίου, ο Ιούλιος, επειδή τότε θυσίαζαν, συνήθως. Στη σημερινή χρήση της η λέξη αναφέρεται σε πολλά θύματα ανθρώπων, π.χ. ενός πολέμου, μιας φυσικής καταστροφής κλπ.
«Εν οίδα ότι ουδέν οίδα» (ένα πράγμα ξέρω/γνωρίζω, ότι δεν ξέρω/γνωρίζω τίποτα): Φράση που αποδίδεται στο Σωκράτη, ο οποίος, πιθανότατα, με αυτά τα λόγια αναγνώριζε την άγνοιά του σε πολλά θέματα. Λέξεις που εκφράζουν ταπεινοφροσύνη θα λέγαμε σήμερα, που συνήθως, όμως, τις χρησιμοποιούμε για να καταδείξουμε ότι δεν γνωρίζουμε κάτι για μια υπόθεση, π.χ. ως μάρτυρες σε δικαστήριο ή για να αποποιηθούμε κάποια ευθύνη σε μια διένεξη.
«Ενός κακού μύρια έπονται» (μύρια=10000): Σχήμα λόγου, βέβαια τα «10000» κακά που θα ακολουθήσουν το ένα, σαν «θεωρία του Ντόμινο», όπως συμβαίνουν φορές στη ζωή μας που το «ένα κακό έρχεται μετά το άλλο». Ρήση του Σοφοκλή  (Αντιγόνη). Βλ. και «Το κουτί της Πανδώρας»:
«Εξ απαλών ονύχων»: Από τότε που είχα απαλά (τρυφερά) νύχια, δηλαδή από τότε που ήμουν μικρό παιδί, είναι η ακριβής σημασία της έκφρασης. Στη σύγχρονη χρήση της, όμως, συχνά λέγεται με διαφορετικό νόημα, εσφαλμένα, βεβαίως. Π.χ. στην επιφανειακή, «απαλή», «τρυφερή» και επιπόλαια προσέγγιση ενός θέματος. Το πιθανότερο είναι η φράση να είναι αρχαιοελληνική παροιμία, ή τμήμα της.
«Εν τη ρύμη του λόγου» (ρύμη=ορμή): Φράση που και ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος χρησιμοποιούσε. Σημαίνει το λάθος που γίνεται στην εκφορά του προφορικού λόγου, το «μπέρδεμα της γλώσσας» κατά το κοινώς λεγόμενο.
«Έπεα πτερόεντα»: Φράση που αναφέρεται από τον Όμηρο στην Ιλιάδα και σημαίνει τα λόγια που πετούν, που τα παίρνει ο άνεμος. Ίδια η σημασία του και σήμερα: «Λόγια του αέρα», λόγια άνευ ουσίας, αβάσιμα επιχειρήματα.

«Επί ξυρού ακμής»: (ξυρόν=ξυράφι, ακμή=κόψη) και σημαίνει στην «είμαστε κόψη του ξυραφιού»/σε κρίσιμη κατάσταση και πρέπει να πάρουμε σωστές αποφάσεις». Αναφέρεται στην Ιλιάδα, στο διάλογο του Νέστωρα με τον Διομήδη, όταν ο πρώτος προσπαθούσε να πείσει τον δεύτερο για τον Τρωικό πόλεμο. «Στην κόψη του ξυραφιού» δίνεται και η έννοια «μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας» π.χ. η ζωή του είναι στην κόψη του ξυραφιού.  Όχι μόνο η φράση λέγεται με λάθος τρόπο μερικές φορές, αλλά και κάποιες άλλες γράφεται και λάθος: «Επί ξηρού ακμής», αλλά και «επί τυρού ακμής»!

«Έρως ανίκατε μάχαν» (έρωτα ανίκητε στη μάχη/στον πόλεμο, έρωτα που είναι αδύνατο να νικηθείς): Φράση από χορικό στην Αντιγόνη του Σοφοκλή, που υμνεί τον έρωτά της με το γιο του βασιλικά Κρέοντα, τον Αίμονα, που τελικά έχει πολύ τραγική κατάληξη εξ αιτίας της καταδίκης του αγαπημένου της από τον βασιλιά. Σήμερα η φράση επαναλαμβάνεται στην αρχαιοπρεπή της μορφή, για τους «σφόδρα ερωτευμένους». Η δε σατιρική διάθεση για τον άνδρα, όταν αυτός εκτίθεται ή ακόμα και γελοιοποιείται για μια «επίδοξη κατάκτηση», «συμπληρώνει» το απόσπασμα των τριών λέξεων του χορικού με άλλες πέντε: «που ποιείς τον άνδρα χάχαν»!
«Ες αύριον τα σπουδαία»: Αυτά τα λόγια είπε, σύμφωνα με τον Πλούταρχο ο αρχαίος Θηβαίος Αρχίας, όταν βρισκόταν σ’ ένα συμπόσιο στο σπίτι κάποιου φίλου του, τη στιγμή που ένας αγγελιοφόρος του παρέδωσε ένα γράμμα, λέγοντάς του ότι έπρεπε να το διαβάσει άμεσα. Τότε ο Αρχίας γέλασε και με τη φράση αυτή ήθελε να πει ότι «αύριο θα ασχοληθούμε με σοβαρά πράγματα». Το γράμμα, όμως, έγραφε ότι κινδύνευε από τον Πελοπίδα κι έπρεπε να φύγει. Τελικά, αυτή η αμέλειά του του στοίχισε τη ζωή, αφού μη εγκαταλείποντας την ψυχαγωγία στο συμπόσιο, τη νύχτα δολοφονήθηκε μαζί με τους φίλους του. Στη σημερινή της «έκδοση» η φράση έχει το ίδιο νόημα (αύριο θα ασχοληθούμε με τα σοβαρά θέματα).
«Έσσεται ήμαρ»: (θα έρθει ημέρα που «θα πληρώσεις»: Φράση εκδίκησης προς κάποιον που μας έχει προξενήσει κακό και δεν μπορούμε να του ανταποδώσουμε τιμωρία άμεσα, ή αφήνουμε του τιμωρία του στο Θεό. Αναφέρεται στην Ιλιάδα του Ομήρου.
«Έστι δίκης οφθαλμός, ός τα πάνθ’ ορά»: Υπάρχει δίκαιος οφθαλμός που βλέπει τα πάντα (Μένενδρος).
«Εύ αγωνίζεσθαι»: Βασική αρχή των αρχαίων Ελλήνων αθλητών.
«Ευγενής άμιλλα»: Για την άμιλλα (προσπάθεια με ηθικά κριτήρια) έχουν αποφανθεί πολλοί αρχαίοι φιλόσοφοι και συγγραφείς, π.χ.: Δημοσθένης: «Την των δήμων (λαών) ελευθερίαν, η των αγαθών ανδρών άμιλλα φυλάττει». Αριστοτέλης: «Όπου άμιλλα, ενταύθα και νίκη εστί».
«Εύδαιμον το ελεύθερον»: Η ελευθερία είναι ευδαιμονία (από τον επιτάφιο του Περικλή που κατέγραψε ο Θουκυδίδης - βλ. και «ανδρών επιφανών πάσα γη τάφος»).
«Εύρηκα! Εύρηκα!»: (Το βρήκα! Το βρήκα!) Πολύ ενθουσιώδης αναφώνηση/κραυγή του Αρχιμήδη, όταν ανακάλυψε τον νόμο της άνωσης των στερών σωμάτων στα υγρά. Τις λέξεις επαναλαμβάνουμε με ενθουσιασμό μία, δύο, τρεις ή και περισσότερες φορές, όταν ανακαλύψουμε ή βρούμε κάτι σημαντικό, π.χ. τη λύση ενός προβλήματος, ένα ακριβό κόσμημα στο έδαφος ή χαρτονόμισμα σημαντικής αξίας. Μπορεί και ειρωνικά για κέρμα ευτελούς αξίας! 
«Ευ ζην»: Την ευζωία και την ευδαιμονία θεωρούσε ότι χρωστούσε ο Μέγας Αλέξανδρος στον δάσκαλό του, τον Αριστοτέλη. Το «ευ ζην», επαναλαμβάνουμε κι εμείς πολλές φορές ότι χρωστάμε στους δασκάλους μας. Πολλές φορές, όμως, παραφράζουμε εσκεμμένα τη σημασία του, δίνοντας την έννοια της άνετης και ποιοτικής ζωής.
«Η ημιμάθεια χειρότερη από την αμάθεια»: Ρητό που αποδίδεται στον  Θωμά Ακινάτη. Ο Θωμάς Ακινάτης ή Ακουΐνο, ήταν Ιταλός ιερέας της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στο Τάγμα των Δομινικανών, και σημαντικός φιλόσοφος και θεολόγος. Με τη φράση στηλιτεύουμε όσους γνωρίζουν λίγα πράγματα για ένα θέμα και εμφανίζονται ως «ειδήμονες».
«Η ισχύς εν τη ενώσει» (φράση από τον Αίσωπο) Σύγχρονη παρόμοια έκφραση: «Λαός ενωμένος, ποτέ νικημένος».
«Ήξεις αφίξεις»: Από τους γνωστότερους χρησμούς της Πυθίας. Λέγεται ότι όταν κάποιος νεαρός πήγε στην Πυθία να την ρωτήσει αν θα επιστρέψει ζωντανός από το πόλεμο αυτή του απάντησε: «Ήξεις, αφίξεις, ουκ εν πολέμω θνήξεις», δηλαδή, θα πας, θα γυρίσεις δεν θα σκοτωθείς (στον πόλεμο». Εδώ όμως, ρόλο παίζει το δεύτερο κόμμα της πρότασης, που ανάλογα με το σημείο που τοποθετείται, αλλάζει τη σημασία. Πρώτη σημασία: «Ήξεις, αφίξεις, ουκ εν πολέμω θνήξεις», που σημαίνει, «θα πας, θα επιστρέψεις, δεν θα σκοτωθείς στο πόλεμο». Δεύτερη σημασία: «Ήξεις, αφίξεις ουκ, εν πολέμω θνήξεις». Εδώ το «αφίξεις ουκ», χωρίς κόμμα,  ερμηνεύεται ότι «δεν θα επιστρέψεις. Γνωστή και πολυχρησιμοποιούμενη σύγχρονη έκφραση με την ίδια σημασία: «Φάσκει και αντιφάσκει».
«Ή ταν ή επί τας» (ταν=την, τας=της, θηλυκό άρθρο δωρικής διαλέκτου, αιτιατικής και γενικής, αντίστοιχα): Όπως είναι γνωστό, «το Λακωνίζειν εστί φιλοσοφείν» (βλ. και σχετικό λήμμα). Ο Πλούταρχος αναφέρει πως μόλις τα αγόρια των Σπαρτιατών ενηλικιώνονταν κι έφευγαν για τον πόλεμο, οι μητέρες τους τούς παρέδιδαν την ασπίδα, λέγοντάς τους αυτά τα λόγια: «Ή την» (ασπίδα θα φέρεις πάλι νικητής) «ή επί της» (ασπίδας-επάνω στην ασπίδα να σε φέρουν νεκρό, αν δεν νικήσεις). Επαναλαμβάνουμε και σήμερα τη φράση και κάποιες φορές λανθασμένα, "ή ταν ή επί ταν", όταν, π.χ., παίρνουμε αποφάσεις με ρίσκο, με την έννοια «ό,τι ήθελε προκύψει».
«Θάλασσα και πυρ, και γυνή τρίτον κακόν»: Πυρ, γυνή και θάλασσα στην σημερινή πολυσυνηθισμένη έκφραση, αδικώντας και προσβάλλοντας κατάφορα τη γυναίκα, που «μεταξύ τριών κακών είναι το μεσαίο»!
«Ιδού η Ρόδος, ιδού και το πήδημα», από το μύθο του Αισώπου «ανήρ κομπαστής». Ένας αθλητής καυχιόνταν συνέχεια στους Αθηναίους, ότι όταν αγωνιζόταν στην Ρόδο είχε πραγματοποιήσει ένα τεράστιο άλμα, που ξεπέρναγε τα ανθρώπινα δεδομένα. Επειδή κανένας Αθηναίος δεν τον πίστευε, τους καλούσε στη Ρόδο να δουν τις επιδόσεις του, γνωρίζοντας, προφανώς, ότι κανείς δεν θα έκανε ένα τέτοιο ταξίδι μόνο γι’ αυτό το λόγο. Τότε ένας Αθηναίος έκανε λίγα βήματα ως το σκάμμα των αθλητών και κάτω στην άμμο έγραψε «ΡΟΔΟΣ». Αμέσως μετά γύρισε στον καυχησιάρη «αθλητή», έδειξε το σκάμμα που έγραφε «ΡΟΔΟΣ» του είπε: «Ιδού η Ρόδος, ιδού και το πήδημα»!
Ιθάκη: Αναφέρουμε συχνά στο λόγο μας την ιδιαίτερη πατρίδα μας, παρομοιάζοντάς της με το όμορφο νησί του Ιονίου, ως ιδιαίτερη πατρίδα του Οδυσσέα, που στις περιπέτειές του στον Τρωικό πόλεμο και στο ταξίδι της επιστροφής, ο σκοπός του ήταν ένας και μοναδικός: Να επιστρέψει στο νησί του. «Ιθάκη» και το γνωστό και σπουδαίο ποίημα του μεγάλου Αλεξανδρινού ποιητή Κωνσταντίνου Καβάφη.
«Ιστός της Πηνελόπης» ή «υφαντό της Πηνελόπης»: Λεγόταν συχνά στο παρελθόν ειρωνικά και περιπαικτικά  σε υφάντρες του αργαλειού, όταν αργούσαν πολύ να τελειώσουν ένα υφαντό! Ως γνωστόν, στην Οδύσσεια αναφέρεται ότι η Πηνελόπη την ημέρα ύφαινε τα υφαντά της και τη νύχτα τα ξήλωνε, θέλοντας έτσι να ξεγελάσει τους μνηστήρες, βέβαιη η επιστροφή Οδυσσέα από την Τροία δεν ήταν μακριά. «Συνώνυμη» η φράση με το γνωστό θρύλο του γεφυριού της Άρτας, εξακολουθεί να λέγεται για τον ίδιο λόγο: Για έργο που καθυστερεί πολύ να τελειώσει.
«Ίτε παίδες Ελλήνων»: Στίχος-φράση που μοιάζει με πολεμικό παιάνα, από την τραγωδία «Πέρσες» του Αισχύλου, που καλεί τους Έλληνες να αμυνθούν κατά των κατακτητών: «Ω, παίδες Ελλήνων, ίτε, ελευθερούτε πατρίδα, ελευθερούτε δε παίδας, γυναίκας, θεών τε πατρώων έδη, θήκας τε προγόνων. Νυν υπέρ πάντων αγών». (Εμπρός, παιδιά των Ελλήνων να ελευθερώσετε πατρίδα, τέκνα, γυναίκες, ιερά των πατρικών θεών σας και τους τάφους των προγόνων. Τώρα πάνω απ’ όλα είναι ο αγώνας/ο πόλεμος). Συνηθίζουμε να επαναλαμβάνουμε τις λέξεις του αρχαίου τραγικού ποιητή σε δύσκολες στιγμές-σε στιγμές που απειλούμεθα με πολεμική εισβολή, για να εμψυχωθούμε και να εμψυχώσουμε. «Συγγενής» ο στίχος αυτός με την τέταρτη στροφή-επίλογο του ποιήματος «Τί είν’ η πατρίδα μας», του Ιωάννη Πολέμη, που διδασκόταν σε παλαιότερο αναγνωστικό του δημοτικού (παρατίθεται η εν λόγω στροφή):

«Όλα πατρίδα μας! Κι αυτά κι εκείνα,

και κάτι που ’χουμε μες την καρδιά

και λάμπει αθώρητο σαν ήλιου ακτίνα

και κράζει μέσα μας: Εμπρὸς παιδιά!»

«Κάθαρση»: Λέξη που χρησιμοποιείται συχνά για το «ξεκαθάρισμα» σκοτεινών και ένοχων υποθέσεων, δανεισμένη από τον ορισμό της τραγωδίας κατά τον Αριστοτέλη:  «Έστιν, ουν, τραγωδία μίμησις πράξεως, σπουδαίας και τελείας, μέγεθος εχούσης, υδυσμένῳ λόγω, χωρίς εκάστου των εἰδών εν τοις μορίοις, δρώντων και ου δι’ απαγγελίας, δι’ ελέου και φόβου την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν περαίνουσα». Ελεύθερη μετάφραση: Τραγωδία είναι η μίμηση κάποιας σπουδαίας πράξης, που να έχει αρχή, μέση και τέλος και μέγεθος τέτοιο, ώστε να γίνεται αντιληπτή και να μπορεί να τη θυμάται κάποιος με ευκολία. Η τραγωδία πρέπει μα έχει μέτρο και αρμονία και τα διάφορα μέρη της να είναι χωρισμένα, γιατί τα μεν διαλογικά ολοκληρώνονται μόνο με μέτρο, τα δε χορικά με τραγούδι. Ακόμα, η μίμηση πρέπει να γίνεται με απαγγελία, όπως, π.χ. σε επικό ποίημα, αλλά με πρόσωπα που μιλάνε και κινούνται συγχρόνως μπροστά στους θεατές, για να προξενήσουν την συμπάθεια/συμπόνοια (για εκείνον που άδικα πάσχει) και το φόβο (για τον ένοχο) στο θεατή, σαν μέσα να πετύχει την κάθαρση (τον εξαγνισμό).

«Καθέδρα»: Κάθισμα – έδρα δασκάλου, αλλά και επισκοπικός θρόνος σε ναό. Στη φράση «μιλάει από καθέδρας» δίνεται η σημασία ότι «αυτά που λέει είναι πολύ σημαντικά και δεν αμφισβητούνται». Η φράση αναφέρεται και την Καινή Διαθήκη, στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου, ΚΓ΄ 2, που ο Ιησούς «επιτέθηκε» στους γραμματείς και τους φαρισαίους, με τα φοβερά «ουαί»: «[…]Επί της Μωσέως καθέδρας εκάθισαν οι γραμματείς και οι φαρισαίοι[…]». Το Μιλάει από καθέδρας» λέγεται και με ειρωνικό και περιπαικτικό τρόπο.
«Καινὰ δαιμόνια»: «Νέες, μοντέρνες ιδέες και μεθόδους», θα λέγαμε/λέμε ειρωνικά σήμερα. Η φράση αναφέρεται από τον Πλάτωνα στην «απολογία του Σωκράτη» και αποτελούσε επίσημη κατηγορία εναντίον του, επειδή «εισήγαγε καινά δαιμόνια (νέες θεότητες) (καινά=καινούργια), δείχνοντας ασέβεια στους θεούς που λάτρευαν οι Αθηναίοι. Προφανώς, όμως, τα «δαιμόνια» αυτά είχαν σχέση και με το «δαιμόνιο» που κατηύθυνε ως εσωτερική φωνή το Σωκράτη. Κατά μία έννοια.
«Κατόπιν εορτής ήκεις»: Ήρθες καθυστερημένος, «κατόπιν εορτής», όπως λέμε κι εμείς πολύ συχνά σήμερα για τους βραδυπορούντες. Αποδίδεται στον Πλάτωνα.
«Κέρβερος»: Πολύ σκληρός σκύλος, που σύμφωνα με τη μυθολογία φύλαγε τις πύλες του Άδη. Οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν διάφορες εκδοχές για τη γέννησή του, και τη μορφή του, το μέγεθός του. Μεταφορικά, σκληρός κι ανυποχώρητος άνθρωπος στη σημερινή «έκδοση», π.χ. κέρβερος ο φύλακας, ο διευθυντής, ο διοικητής κλπ.
«Κι εσυ τέκνον, Βρούτε;»: Αν και δεν είναι απόλυτα βέβαιο ότι αυτά ήταν τα τελευταία λόγια του Ιούλιου Καίσαρα, όταν προς μεγάλη του δυσάρεστη έκπληξη αναγνώρισε ανάμεσα στους δολοφόνους του και τον έμπιστο μέχρι εκείνη τη στιγμή φίλο του, τον Μάρκο Ιούνιο Βρούτο. Η φράση, με ερωτηματικό πάντα, είναι πολύ συνηθισμένη όταν νοιώθουνε προδομένοι από ανθρώπους που δεν το περιμένουμε. 
«Κλίνη του Προκρούστη»: Λέγεται σε περιπτώσεις που κάποιος ή κάποιοι επιχειρούν να διαφοροποιήσουν και να προσαρμόσουν μια Α πραγματικότητα σύμφωνα με δικά τους δεδομένα και συμφέροντα. Π.χ., έχει ακουστεί ότι ο δείνα Δήμος ή η δείνα κυβέρνηση άλλαξε τις νομοθετικές  διατάξεις για να εξυπηρετήσει κάποιους φίλα προσκείμενους προς αυτήν. Γνωστό το «κρεβάτι του Προκρούστη» (Προκρούστειος κλίνη), ληστή στην περιοχή του Δαφνίου, που προσκαλούσε κάθε διαβάτη από τη λημέρι του να ξαπλώσει στο κρεβάτι του. Αν «περίσσευε», του έκοβε τα πόδια, σύμφωνα με το μήκος του κρεβατιού, ενώ αν ήταν μικρότερου ύψους του τραβούσε τα άκρα μέχρι να φτάσουν στις διαστάσεις της  Προκρούστειας κλίνης. Ένα από τα υποψήφια θύματά του ήταν και ο Θησέας, πηγαίνοντας από την Τροιζήνα στην Αθήνα, ο οποίος με ευκολία τον εξουδετέρωσε και απάλλαξε τους διαβάτες από την οδυνηρή αυτή δοκιμασία και το θάνατο.
«Κομίζω γλαύκας εις Αθήνας» (μεταφέρω κουκουβάγια στην Αθήνα-φράση από τις όρνιθες του Αριστοφάνη). Στην Αθήνα η κουκουβάγια ήταν πολύ γνωστή και εικονιζόταν σε πολλά σημεία, ως σύμβολο της σοφίας. Αν κάποιος πήγαινε μια κουκουβάγια στη πόλη, δεν μετέφερε κάτι καινούργιο. Με την ίδια ακριβώς σημασία λέγεται ειρωνικά και σήμερα, όταν κάποιος μας ενημερώνει για κάτι πολύ γνωστό ως νέα και σημαντική είδηση.
«Κόπρος του Αυγείου»: Ένας από τους δώδεκα άθλους που είχε αναθέσει στον Ηρακλή ο Ευρυσθέας, ήταν να καθαρίσει και την κοπριά που είχε συσσωρευθεί στους τεράστιους στάβλους του βασιλιά της Ήλιδος Αυγεία, όπου εκεί σταβλίζονταν περί τα 3000 βόδια και είχαν μείνει πολλά χρόνια ακαθάριστοι. Όταν έφτασε στην Ηλεία ο Ηρακλής, του είπε ότι προσφέρεται ο ίδιος να καθαρίσει τους στάβλους μέσα σε μια μέρα, αποκρύπτοντας ότι ήταν απεσταλμένος του Ευρυσθέα και ζήτησε ως αντάλλαγμα το ένα δέκατο του κοπαδιού. Ενθουσιασμένος για μια τέτοια προσφορά ο Αυγείας, αλλά και περίεργος μαζί, για το πώς θα γινόταν αυτό σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα, δέχθηκε την πρόταση του ήρωα. Ο Ηρακλής έσκαψε δύο μεγάλα χαντάκια, έκανε εκτροπή των νερών των ποταμών Πηνειού και Αλφειού, τα οποία πέρασαν μέσα από τους στάβλους και παρέσυραν τους πολλούς τόνους κοπριάς. Στο μεταξύ ο Αυγείας έμαθε ότι εκτελεί εντολές του Ευρυσθέα ο Ηρακλής και δεν τήρησε την υπόσχεσή του, εκδιώκοντάς τον από την περιοχή. Αρκετά χρόνια αργότερα ο Ηρακλής επέστρεψε στην Ήλιδα, κατέκτησε την πόλη και θανάτωσε τον Αυγεία. Η φράση επαναλαμβανόμενη σήμερα, λέγεται για ύπαρξη μεγάλων ποσοτήτων ακαθαρσιών/σκουπιδιών σε ένα μέρος/μια περιοχή, που απαιτεί πάρα πολλή δουλειά. Κυρίως, όμως, λέγεται μεταφορικά, για την ύπαρξη «μεγάλης βρωμιάς» από ατασθαλίες και σκάνδαλα σε μια υπηρεσία με πολλούς εμπλεκόμενους, κυρίως προς ίδιον αυτών συμφέρον, οι οποίες απαιτούν ριζοσπαστικές λύσεις.
«Κύκνειον άσμα»: Συνηθίζουμε να λέμε έτσι το τελευταίο έργο ενός καλλιτέχνη ή λόγιου. Αφού εκείνος πεθάνει, λέμε ότι το έργο που έγραψε/παρουσίασε τελευταίο, ήταν το «κύκνειο», που πολλές φορές χαρακτηρίζεται και το καλύτερο. «Κελάηδησε  για τελευταία φορά», δηλαδή, όπως ο κύκνος πριν πεθάνει λέγεται ότι από ένστικτο βγάζει μια πρωτόγνωρη μελωδική κραυγή. Βέβαια, ο καλλιτέχνης δεν γράφει/παρουσιάζει το έργο του, γνωρίζοντας πάντα ότι είναι το τελευταίο του. Ο Πλάτωνας στο έργο του «Φαίδων» λέει πως οι κύκνοι δεν τραγουδούν όμορφα από λύπη, επειδή διαισθάνονται το θάνατό τους, αλλά από χαρά, γιατί νιώθουν ότι σε λίγο θα είναι κοντά στον θεό της μουσικής, τον Απόλλωνα, στον οποίο είναι αφιερωμένοι.
«Μάντης κακών»: «Μάντη κακών» χαρακτήρισε ο Αγαμέμνωνας τον Κάλχαντα που μάντεψε ότι οι ασθένειες των Ελλήνων μαχητών στην Τροία, οφείλονταν στον ίδιο τον βασιλιά των Μυκηνών, εξ αιτίας της ασέβειας που επέδειξε στο θεό Απόλλωνα (Ομήρου Ιλιάδα). «Μάντη κακών» χαρακτηρίζουμε κι εμείς σήμερα κάποιον που «προβλέπει» μια συμφορά ή κάποια δυσοίωνη ρήση του επαληθεύεται εκ των υστέρων.
«Μερίδα του λέοντος»: Φράση από το μύθο του Αισώπου «Λέων και αλώπηξ», όταν στη μοιρασιά ένας εκ παίρνει πολύ μεγαλύτερο μερίδιο από τον άλλον ή από τους άλλους. Αναφέρεται, κυρίως, σε περιουσιακά στοιχεία, αλλά και χαριτολογώντας σε γεύματα και δείπνους, που κάποιος ή κάποιοι της παρέας γεμίζουν το πιάτο τους, χωρίς να μένει φαγητό αρκετό για τους υπόλοιπους.

«Μέντορας»: Ήταν το όνομα του καθοδηγητή του Τηλέμαχου (Οδύσσεια). Τη φράση «ήσουν/είσαι ο μέντοράς μου», τη χρησιμοποιούμε τιμητικά για κάποιον που μας συμβουλεύει/κατευθύνει/βοηθάει.

«Μεταξύ σφύρας και άκμονος»: Αρχαία Ελληνική παροιμία. Σφύρα: εργαλείο που χτυπάει/σφυρί. Άκμων: εργαλείο πάνω στο οποίο χτυπάει το σφυρί, π.χ. το αμόνι. Η σημασία της της παροιμίας είναι ότι κάποιος ευρίσκεται σε πολύ δύσκολη θέση, σαν να τον χτυπάει το σφυρί επάνω στο αμόνι.
«Μηδέν άγαν» (άγαν=πάρα πολύ): Γνωμικό που αποδίδεται στον Χίλωνα τον Λακεδαιμόνιο και σημαίνει «μην πράττεις τίποτα το υπερβολικό». Η έννοιά του παρόμοια με το «παν μέτρον άριστον».
«Mηδένα προ του τέλους μακάριζε» (μην καλοτυχίζεις κανέναν, πριν να δεις το τέλος του). που κατά μία έννοια σημαίνει «μην παινεύεις κανέναν, πριν δεις την προκοπή του». «Προκοπή» μπορεί να σημαίνει το πέρας μιας εργασίας που του έχουμε αναθέσει, την εν γένει συμπεριφορά του ως νεοεισερχόμενος στην οικογένεια, π.χ. νύφη, γαμπρός, ακόμα και το τέλος της ζωής του. κλπ. Κάτι παρόμοιο λέει και η γνωστή παροιμία, άλλωστε, «για να γνωρίσεις καλά ένα άνθρωπο πρέπει να φας μαζί του ένα σακί αλάτι», δηλαδή να φας τόσες φορές μαζί του, μέχρι που να καταναλωθεί ένα σακί αλάτι για το αλάτισμα των φαγητών! Την αρχαία φράση λέγεται ότι είπε ο Σόλων ο Αθηναίος, ένας από τους επτά σοφούς, στον βασιλιά της Λυδίας, Κροίσο, όταν συναντήθηκε μαζί του. Βαθύπλουτος βασιλιάς ο Κροίσος, πίστευε πως είναι ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος του κόσμου, λόγω του πλούτου του και ζήτησε από τον Σόλωνα να του επιβεβαιώσει την άποψή του αυτή. Ο Σόλωνας, όμως, του απάντησε ότι ενδοξότερος και ευτυχέστερος όλων ήταν ο Αθηναίος πολίτης και μεγαλοοικογενειάρχης Τέλλος, ο οποίος έχασε τη ζωή του πολεμώντας για την πατρίδα. Στην επιμονή του ο βασιλιάς Κροίσος ν’ ακούσει το όνομά του από τον σοφό Αθηναίο, τον ρώτησε για τον δεύτερο ευτυχισμένο άνθρωπο στον κόσμο. Η απάντηση του Σόλωνα ήταν για δύο αδέρφια στο Άργος, τον Κλεόβη και τον Βίτωνα, γιους της Κυδίππης, ιέρειας της θεάς Ήρας. Κατά την τέλεση θυσιών στη γιορτή της Ήρας από την ιέρεια, τα βόδια που έσερναν την άμαξα για τη θυσία, έπεσαν και ψόφησαν. Η ποινή για την μη τέλεση θυσίας στη γιορτή της θεάς, ήταν θάνατος των υπευθύνων. Τότε ο Κλεόβης και ο Βίτωνας μπήκαν οι ίδιοι στη θέση των βοδιών και έσυραν την άμαξα, για να προστατεύσουν τη μητέρα τους, διασχίζοντας μεγάλη απόσταση, μέχρι να φτάσουν στο ναό και σε λίγο έπεσαν νεκροί από τη κούραση. Για να τιμήσουν οι Αργείοι την αυτοθυσία των δυο αδελφών, κατασκεύασαν αγάλματα προς τιμήν τους και τα αφιέρωσαν στους Δελφούς, ενώ έμειναν και οι δύο στην ιστορία ως πρότυπα ανδρείας, σεβασμού και αγάπης προς τη μητέρα τους. Φαίνεται ότι ο βασιλιάς διαμαρτυρήθηκε στον Σόλωνα, που δεν ονόμασε τον ίδιο, έστω και ως «υπ’ αριθμόν δύο» ευτυχέστερο άνθρωπο στον κόσμο. Τότε ο Σόλωνας του απάντησε με την ιστορική αυτή φράση, «Mηδένα προ του τέλους μακάριζε», και τα λόγια του σοφού δεν άργησαν να αποδειχθούν προφητικά. Σε μικρό χρονικό διάστημα ο Κροίσος εκστράτευσε εναντίον των Περσών και γρήγορα βρέθηκε αιχμάλωτος του Κύρου, έχασε το βασίλειό του και ο ίδιος κατέληξε στην πυρά.  Λίγο προτού ανάψει η φωτιά, θυμήθηκε τα λόγια του Σόλωνα και φώναξε «Σόλων, Σόλων». Η ιστορία αναφέρεται με κάποιες μικροπαραλλαγές από τους Ηρόδοτο, Ξενοφώντα και Κτησία. Σημειώνεται δε, ότι το θέμα με σχετικό αρχαίο κείμενο συμπεριλαμβανόταν στο παλιότερο βιβλίο «αναγνωστικόν της αρχαίας Ελληνικής γλώσσης», της Α΄ γυμνασίου.
«Μηδενί ξυμφοράν ονειδήσεις» (μην κοροϊδέψεις κανενός τη δυστυχία): Απόφθεγμα του αρχαίου ρήτορα Ισοκράτη. Η συνέχειά του: «Κοινή γαρ η τύχη και το μέλλον αόρατον» (η τύχη είναι κοινή και το μέλλον μη ορατό/άγνωστο). 

«Μη μου του κύκλους τάραττε»: Με το που οι Ρωμαίοι κυρίευσαν τις Συρακούσες (212 π.Χ.), έμπαινα σε σπίτια κατοίκων της, προφανώς για περεταίρω για λεηλασίες. Τη στιγμή που μπήκαν και στο σπίτι του Αρχιμήδη, εκείνος σχεδίαζε κύκλος στο έδαφος, προφανώς αναζητώντας τη λύση κάποιου προβλήματος. Αιφνιδιασμένος, πιθανότατα, και φοβισμένος από την απρόσμενη εισβολή, είπε στους Ρωμαίους στρατιώτες την ιστορική αυτή φράση, που λέμε και σήμερα όταν κάποιος ή κάποιοι μας αποσπούν την προσοχή από μια σοβαρή δραστηριότητά μας.

«Μνηστήρες»: Λέξη που λέγεται για διεκδικητές ή κληρονόμους κάποιας περιουσίας, όπως και οι μνηστήρες της Πηνελόπης όχι μόνο εποφθαλμιούσαν, αλλά και καταχράζονταν την περιουσία του Οδυσσέα, όσο αυτός έλειπε στον Τρωικό πόλεμο.  

«Μολών λαβέ»: Ήταν η θαρραλέα και ηρωική απάντηση του βασιλιά της Σπάρτης Λεωνίδα που υπερασπίζονταν την πατρίδα στις Θερμοπύλες, όταν του ζήτησε ο Ξέρξης να του παραδώσει τα όπλα. «Μολών λαβέ»=έλα να με αντιμετωπίσεις=έλα να τα πάρεις (αν τολμάς)! Της ίδιας σημασίας ήταν και η απάντηση του Κωνσταντίνου του Παλαιολόγου στον Μωάμεθ τον Πορθητή το 1453: «Το δε την πόλιν σοι δούναι, ουτ’ εμόν εστιν ουτ’ άλλου των κατοικούντων εν αυτή. Κοινή γαρ γνώμη πάντες αυτοπροαιρέτως αποθανούμεν και ου φεισόμεθα της ζωής ημών». Ίδια σημασίας και η απάντηση του ήρωα Σουλιώτη Τζίμη Ζέρβα, εξ ονόματος όλων τον Σουλιωτών στον Αλή πασά: Σουλιώτη Τζίμη Ζέρβα: «Σ’ ευχαριστώ, Βεζύρη μου, δια την αγάπην οπού έχεις εις εμένα, αλλά τα οκτακόσια πουγκιά, παρακαλώ, μη μου τα στείλεις, επειδή δεν ηξεύρω να τα μετρήσω, κι αν ήξευρα, πάλιν δεν ήμουν ευχαριστημένος να σοι δώσω ούτε μίαν πέτραν τής πατρίδος μου δι’ αντιπληρωμήν, και όχι πατρίδα, ως φαντάζεσαι, Την τιμήν οπού μ’ υπόσχεσαι, μ’ είναι άχρηστος, πλούτος και τιμή εις εμέ είναι τ’ άρματά μου, με τα οποία φυλάττω και τιμώ την πατρίδα μου, αθανατίζω και τ’ όνομά μου». Της ίδιας, επίσης, σημασίας και το «ΟΧΙ» του Ιωάννη Μεταξά στον Ιταλό επίδοξο κατακτητή Μουσολίνι, εξ ονόματος στόματος όλων των Ελλήνων.
«Να δω να βγαίνει καπνός»: Στην επιστροφή του από τον Τρωικό πόλεμο ο Οδυσσέας, αγωνιώντας και νοσταλγώντας πολύ να φτάσει στην πατρίδα του, λαχταρούσε έστω και καπνό να δει να βγαίνει από την Ιθάκη κι ας πέθαινε: «Και καπνόν αποθρώσκοντα νοήσαι ης γαίης, θανέειν» (Οδύσσεια). Η φράση επαναλαμβανόμενη σήμερα, δηλώνει τη νοσταλγία και τη λαχτάρα των ξενιτεμένων, για την επιστροφή στο γενέθλιο τόπο τους/στην πατρίδα τους.
«Νους υγιής εν σώματι υγιεί»: Λέγεται ως φράση «ευαγγέλιο» των αρχαίων αθλητών. Κατά μία εκδοχή, αποδίδεται στον αρχαίο Ρωμαίο σατιρικό ποιητή Δέκιμο Ιούνιο Γιουβενάλη, με τις λέξεις «mens sana in corpore sano” (νους υγιής εν σώματι υγιεί», στην προσπάθεια του να πείσει τους Ρωμαίους πολίτες να ακολουθήσουν το δρόμο της αρετής. Για να δώσει περισσότερη έμφαση στην προτροπή του αυτή, επικαλέστηκε την αρετή και την ρωμαλεότητα του Ηρακλή, σε αντίθεση με την έκφυλη και γεμάτη τρυφή ζωή του βασιλιά της Ασσυρίας Σαρδανάπαλου, που του επέφερε καταστροφικό θάνατο. Το λάθος που γίνεται μερικές φορές σήμερα στην επανάληψη της φράσης, είναι με την τελευταία λέξη στην αιτιατική και όχι στη δοτική:  Νους υγιής εν σώματι υγειές. 
«Ξύλα και κέραμοι»: Λέγεται για την τοποθέτηση κάποιων πράγματων σε κάποιο χώρο χωρίς τάξη. Ολόκληρη η έκφραση: «Λίθοι και πλίνθοι και ξύλα και κέραμοι ατάκτως ερριμμένα», αναφέρεται στα απομνημονεύματα του Ξενοφώντος, όπου ο Σωκράτης μιλάει μεταφορικά με τις λέξεις αυτές, εννοώντας για τη σπουδαιότητα της τάξης και της τακτικής του στρατεύματος.
«Ο από μηχανής θεός»: Είναι μια αρκετά συνηθισμένη έκφραση, που σημαίνει ότι «την τελευταία στιγμή» θα δοθεί «εκ Θεού» μια λύση σ’ ένα δύσκολο πρόβλημα. Οι ρίζες της ανήκουν στο αρχαίο θέατρο-αρχαία τραγωδία, που με κάποιο ειδικό «τέχνασμα» παρουσιαζόταν-«κατέβαινε» κάποιος θεός επί σκηνής (ίσως με ένα είδος γερανού) και, παρεμβαίνοντας, έδινε λύση στη δύσκολη στιγμή της πλοκής του έργου.
«Οι καιροί ου μενετοί» (οι καιροί δεν περιμένουν): Φράση του Θουκυδίδη από τα «Πελοποννησιακά». Σύγχρονες εκφράσεις-παροιμίες: «Ο χρόνος τρέχει», «τα χρόνια περνάνε», «περνούν τα χρόνια σαν νερό κι οι μήνες σαν διαβάτες» κλπ.
«Ο κύβος ερίφθη»: Η απόφαση πάρθηκε (βλ. λήμμα «πέρασα το Ρουβίκωνα»).
«Όμοιος ομοίω αεί πελάζει» (πελάζω=πλησιάζω): Γνωμικό που αποδίδεται στον Πλάτωνα, «συνώνυμο» του σύγχρονου «ο καθένας βρίσκει τον όμοιό του», αλλά και της παροιμίας «κύλισε ο τέντζερης και βρήκε το καπάκι».
«Ουδέν γλύκιον της πατρίδος, ουδέ τοκήων γίνεται» (τίποτα δεν είναι πιο ωραίο από την πατρίδα και από τους γονείς): Αυτά τα λόγια λέει ο Οδυσσέας στο διάλογό του με τη Ναυσικά (Ομήρου Οδύσσεια), κι αλήθεια, πόσες φράσεις αγάπης έχουν ειπωθεί από κάθε απλοϊκό άνθρωπο, από κάθε διανοούμενο, από κάθε μεγάλου βεληνεκούς προσωπικότητα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, και πόσα λόγια ακόμα θα συνεχίσουν να λέγονται εις το διηνεκές για την Πατρίδα, για τον γενέθλιο τόπο του καθενός και για τους γονείς! 

«Ουκ αν λάβοις παρά του μη έχοντος»: Από τους «νεκρικούς διαλόγους» του Λουκιανού. Αυτή ήταν η απάντηση ενός νεκρού (της ψυχής του) στο βαρκάρη που μετέφερε τις ψυχές από την Αχερουσία στον Άδη, όταν ο δεύτερος του ζήτησε ναύλα. Συχνά επαναλαμβανόμενη και σήμερα φράση, που αναδεικνύει «άδειες τσέπες».
«Ο τολμών νικά»: Για την δύναμη της τόλμης  έχουν αποφανθεί μεγάλοι αρχαίοι συγγραφείς. «Θάρσει. Λέγων τ’ αληθές, ου σφάλει ποτέ» (Σοφοκλής, Αντιγόνη). «Η ανδρεία προτιμότερη της φρόνησης» (Αριστοτέλης). «Αρχή γαρ του νικάν το θαρρείν» (Πλούταρχος). «Τοις τολμώσιν η τύχη ξύμφορος» (Θουκυδίδης). «Η τύχη ευνοεί τους τολμηρούς» (αρχαία Λατινική παροιμία).
«Ουκ εν τω πολλώ το ευ» (η ποιότητα δεν είναι απαραίτητα στην ποσότητα). Η συνέχειά του: «αλλ’ εν τω ευ το πολύ» (και όχι «αλλ’ εν τω εύ τω πολλώ», όπως λάθος επαναλαμβάνουν ορισμένοι) .

«Ου με πείσεις, καν με πείσεις»: Ισχύει για υπέρμετρα ισχυρογνώμονες, που αν και  καταλαβαίνουν ότι έχουν άδικο, δεν αλλάζουν γνώμη, λόγω εγωισμού. Αναφέρεται στον Πλούτο του Αριστοφάνη.

«Ούριος άνεμος»: Με τις λέξεις αυτές εκφράζουμε ευχή σε προσφιλές πρόσωπο ή και στον εαυτό μας, σχετικά συνώνυμη, π.χ., με το «καλό ταξίδι», «ευνοϊκός άνεμος στις δουλειές σου» κλπ (ούριος=ευνοϊκός). Περιμένοντας οι Έλληνες στην Αυλίδα «ούριο άνεμο» να σηκώσουν πανιά και να ξεκινήσουν με τα καράβια για την Τροία, ο χρησμός του μαντείου τους συμβούλεψε ότι για να γίνει αυτό, θα έπρεπε να προηγηθεί η θυσία της Ιφιγένειας, κόρης του αρχηγού της αποστολής, του βασιλιά Αγαμέμνονα. 

«Ου συ με λοιδορείς, αλλ᾿ ο τόπος ένθα ίστασαι» (δεν με κοροϊδεύεις εσύ, αλλά η θέση στην οποία βρίσκεσαι – μ’  άλλα λόγια «εκμεταλλεύεσαι τη θέση σου και όχι τη δύναμή σου), από το μύθο του Αισώπου «έριφος επί δώματος». Μια φορά ένα κατσίκι, είχε ανέβει επάνω στη σκεπή ενός σπιτιού. Από εκεί είδε ένα λύκο να περνάει αποκάτω και άρχισε να τον κοροϊδεύει. Τότε ο λύκος του απάντησε ενοχλημένος με τη φράση αυτή.
«Όφις το δέρμα αποδύεται, την γνώμην δ’ ουδαμώς»: Από το μύθο του Αισώπου «γεωργός και το όφις». Ένας γεωργός είδε ένα φίδι πολύ παγωμένο, έτοιμο να ψωφίσει από το κρύο. Το λυπήθηκε, το πήρε και το έβαλε στον κόρφο του να ζεσταθεί. Εκείνο μόλις ζεστάθηκε, τον δάγκωσε. Τότε ο γεωργός είπε: «Το φίδι το δέρμα αλλάζει, τη γνώμη ποτέ»! Σύγχρονη Ελληνική παροιμία: «O λύκος κι αν εγέρασε κι άσπρισε το μαλλί του, ούτε τη γνώμη άλλαξε, ούτε την κεφαλή του»!
«Παν μέτρον άριστον»: Απόφθεγμα του σοφού Κλεόβουλου του Ρόδιου, που σημαίνει ότι ο άνθρωπος πρέπει ν’ αποφεύγει τις ακρότητες και να τηρεί πάντα μέτρο στη ζωή του. Το ακριβές απόφθεγμα του σοφού είναι «μέτρον άριστον», ενώ στην πορεία του χρόνου προστέθηκε στην αρχή και το «παν». Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι το ρητό είναι «παν μέτριον άριστον».   
«Πέρασα το Ρουβίκωνα» («Διέβην τον Ρουβίκωνα» κατά το αρχαιοπρεπές):  Ο Ρουβίκωνας είναι μικρός ποταμός στη Βόρεια Ιταλία, που χύνεται στην Αδριατική. Στη ρωμαϊκή εποχή απαγορευόταν στους Ρωμαίους στρατηγούς να τον περάσουν με το στρατό τους, για την αποφυγή εμφυλίου πολέμου. Το 49 μ.Χ. ο Ιούλιος Καίσαρ  πήρε την παράτολμη απόφαση να «διαβεί τον Ρουβίκωνα» και πριν συγκρουστεί με τον Πομπήιο, αναφώνησε: «ανερρίφθω κύβος» (ο κύβος ερρίφθη), δηλαδή η απόφαση πάρθηκε. Η φράση χρησιμοποιείται μεταφορικά στις μέρες μας, με τη σημασία λήψης μιας παράτολμης απόφασης, όταν «περνάμε τα εσκαμμένα».
«Πιστεύω τω φίλω» (έχω εμπιστοσύνη στο φίλο): Ήταν οι τρεις πρώτες αρχαιοελληνικές λέξεις, στο πρώτο μάθημα στο «αναγνωστικόν της αρχαίας Ελληνικής γλώσσης», δηλαδή με το «καλημέρα» στο γυμνάσιο!
«Ποιος θα φυλάει τους φύλακες;» (Quis custodiet ipsos custodes): Φράση που αποδίδεται στον αρχαίο σατιρικό ποιητή Δέκιμο Ιούνιο Γιουβενάλη και δεν χρειάζεται ιδιαίτερη ερμηνεία. Γνωστές σύγχρονες εκφράσεις/ερωτηματικά (και απορίες μας), που δεν λέγονται σπάνια: «Ποιος θα ελέγχει τους αδιάφθορους;», «ποιος θα μας σώσει από τους σωτήρες;»!
«Πυξ λαξ»: Λέξεις που εκφράζουν τον τρόπο με τον οποίο εκδιώκεται βίαια, π.χ. από κάποιον που προκάλεσε ή απειλεί να προκαλέσει επεισόδιο. «Πυξ»: Επίρρημα της αρχαίας, που σημαίνει «με γροθιές». Ίδιας ρίζας και οι λέξεις πυγμάχος, πυγμαχία, πυγμή. «Λαξ»: Επίσης επίρρημα, που σημαίνει «με κλωτσιές». Ίδιας ρίζας και η λέξη λακτίζω=κλωτσώ. Κατά την έρευνα βρέθηκαν δύο ακόμα λέξεις που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι, είτε μόνες τους, είτε και τις τέσσερις μαζί: «Γνυξ»=με γόνατο (γονατιές) και «οδάξ»=με δαγκωματιές.
«Πράσσειν άλογα»: Αν και δεν είναι βέβαιο ότι μια τέτοια φράση υπήρχε και στην αρχαιότητα, με την έννοια του «ενεργεί χωρίς λογική» κάποιος (πράσσειν=απαρέμφατο του πράττω), σήμερα οι λέξεις στην εκφορά τους ακούγονται ως «πράσινα άλογα» και λέγονται κάπως με τη συγγενή έννοια του αρχαίου: «ανοησίες», χαρακτηρίζοντας έτσι τα έργα ή τα λόγια κάποιου/κάποιων. Ο πατέρας της Ελληνικής λαογραφίας Νικόλαος Πολίτης αναφέρει ως παροιμιώδη έκφραση την «ζητά πράσιν’ άλογα», δηλαδή κάτι ανύπαρκτο, αφού πράσινο άλογο δεν υπάρχει. 
«Πύρρειος νίκη»: Νίκη, αλλά με μεγάλες απώλειες και στον νικητή, ώστε να ισοδυναμεί με ήττα. Αναφέρεται στην αιματηρή νίκη του βασιλιά Πύρρου της Ηπείρου στην Ηράκλεια της Ιταλίας εναντίον των Ρωμαίων. Στη σημερινή εκφορά των λέξεων, εννοούμε η μία παράταξη επεκράτησε της άλλης με μεγάλη ευκολία.

«Σκύλλα και Χάρυβδη»: Η Σκύλλα και η Χάρυβδις, ήταν θαλάσσια μυθικά τέρατα, κόρες του Ποσειδώνα και της Γαίας. Τις συναντάμε στην Οδύσσεια και στην Αργοναυτική εκστρατεία. Η έκφραση χρησιμοποιείται όταν έχουμε να επιλέξουμε ανάμεσα σε δύο επικίνδυνες και αναπόφευκτες καταστάσεις ή όταν από τη μια δύσκολη κατάσταση μας περιμένει άλλη, εξίσου επικίνδυνη ή και χειρότερη. Γνωστή σύγχρονη έκφραση: «(Βρέθηκα) ανάμεσα στη Σκύλλα και στη Χάρυβδη».

«Συμπληγάδες πέτρες»: «Συγγενής» έκφραση της «Σκύλλας και Χάρυβδης», από τις περιπέτειες του Οδυσσέα κατά την επιστροφή του στην Ιθάκη. Υπονοούμε τις καταστάσεις που νοιώθουμε/βιώνουμε, όταν περνάμε ανάμεσα από δυο μεγάλες δυσκολίες. Στη ελληνική μυθολογία ονομάζονταν δύο πολύ μεγάλοι βράχοι σε θαλάσσιο στενό, που ενώνονταν και αποχωρίζονταν συνεχώς, έτσι ώστε καθιστούσαν αδύνατο το ασφαλές πέρασμα ενός πλοίου από εκεί. Από τα ελάχιστα πλοία που κατάφεραν να περάσουν με ασφάλεια από εκεί, ήταν η «Αργώ» με τους Αργοναύτες, που προστάτευε η θεά Ήρα. Ο Φινέας τους συμβούλεψε ν’ αφήσουν ένα περιστέρι να περάσει πρώτα ανάμεσα από τις πέτρες αυτές και αν περάσει αυτό ασφαλές, να περάσουν και με το καράβι. Οι συμπληγάδες πέτρες χτύπησαν το περιστέρι μόνο στην ουρά, χωρίς να το τραυματίσουν. Ακολούθησαν και οι Αργοναύτες μόλις οι πέτρες άνοιξαν, κωπηλατώντας γρήγορα και με όλη τους τη δύναμη. Η Αργώ πέρασε μόλις οι πέτρες έκλειναν και το χτύπησαν λίγο στην πρύμνη, χωρίς να κινδυνεύσει κανένας τους. Μετά τη διέλευση της Αργώ, οι δύο αυτοί βράχοι ακινητοποιήθηκαν. Σύμφωνα με τον Όμηρο, οι «συμπληγάδες πέτρες» ήταν στο στενό της Μεσσηνίας, ενώ ο Ηρόδοτος, ο Ευριπίδης και ο Στράβων πίστευαν ότι βρίσκονται στα στενά του Βοσπόρου.
«Τα αγαθά κόποις κτώνται» (Αριστοτέλης). Λέξεις συχνά επαναλαμβανόμενες και με πολύ γνωστή την ερμηνεία τους.
«Τα γραπτά μένουν»: σύμφωνα και με την αρχαιολατινική παροιμία «scripta manent, verba volan» (τα γραπτά μένουν, τα λόγια πετούν).
«Τάδε έφη» (αυτά είπε): Λέμε έτσι, συνήθως, όταν θέλουμε να ειρωνευτούμε κάποιον, ότι δήθεν είπε μια «μεγάλη κουβέντα». Το «τάδε έφη Ζαρατούστρα» είναι ένα από τα σημαντικότερα έργα, ίσως το σημαντικότερο, του φιλόσοφου Γερμανού Νίτσε. Ο Ζαρατούστρα ή Ζωροάστρης ήταν θρησκευτικός προφήτης των Περσών και ιδρυτής της θρησκείας τού Ζωροαστρισμού. Σύμφωνα με τη θεωρία του, οι άνθρωποι ήταν όλοι ίσοι απέναντι στο θεό. Όμως, όταν ο θεός πέθανε(!), πέθανε και η ισότητα μεταξύ των ανθρώπων.
«Τα παιδία παίζει»: Ένα κλασικό και σύνηθες παράδειγμα αττικής σύνταξης, σύμφωνα με την οποία το ουσιαστικό είναι στην ονομαστική πληθυντικού και το ρήμα στο τρίτο πρόσωπο ενικού. Λέγεται, κυρίως, για ενήλικες που λόγοις και έργοις συμπεριφέρονται σαν παιδιά. Άλλη γνωστή έκφραση αττικής σύνταξης: «Τα δέντρα ανθεί».
«Τα πάντα ρει»: Γνωμικό του Ηράκλειτου του Εφέσιου, που σημαίνει ότι όλα αλλάζουν και τίποτα δεν μένει στάσιμο, στη θέση του. Η συνέχεια του γνωμικού: «και δις ες τον αυτόν ποταμόν ουκ αν εμβαίης» (και δύο φορές το ίδιο ποτάμι δεν μπορείς να περάσεις», εννοώντας ότι το ίδιο νερό του ποταμού δεν μπορείς να περάσεις δεύτερη φορά.
«Το άρχειν ήδιστον» (η εξουσία είναι μεγάλη ευχαρίστηση), έλεγε ο Αριστοτέλης, «η “καρέκλα” είναι γλυκειά», λέμε κι εμείς σήμερα.
«Το γήρας ουκ έρχεται μόνον»: Πολυεπαναλαμβανόμενη έκφραση, που αποδίδεται στον Μένανδρο.
«Το δις εξαμαρτείν»: Και αυτή η φράση αποδίδεται στον αρχαίο Έλληνα ποιητή, Μένανδρο και σημαίνει ότι δεν είναι έξυπνος-δεν διακατέχει σοφία εκείνον που επαναλαμβάνει τα ίδια λάθη δεύτερη και τρίτη φορά. Πλήρες το απόφθεγμα: «Το δις εξαμαρτείν ουκ ανδρός σοφού».
«Το κάλλος παντός επιστολίου συστατικώτερον»: (η ομορφιά είναι η καλύτερη συστατική επιστολή» (Αριστοτέλης). Στη σύγχρονη εκφορά του λόγου: «Η ομορφιά είναι διαβατήριο».
«Το κουτί της Πανδώρας»: Σύμφωνα με τη μυθολογία,  οι θεοί έκαναν δώρο στην Πανδώρα, θνητή θεά ή πριγκίπισσα της αρχαίας Ελλάδας, ένα μυστηριώδες κουτί, από τη ζήλεια τους για την ομορφιά της και για την ευμενή στάση της απέναντι στους ανθρώπους (Πανδώρα: είχε και έδινε όλα τα δώρα στους ανθρώπους). Την είχαν όμως προειδοποιήσει να μην το ανοίξει ποτέ. Μια μέρα η Πανδώρα δεν άντεξε τον πειρασμό και νικημένη από την περιέργειά της να δει τι είχε μέσα, έχασε τον αυτοέλεγχό της και το άνοιξε. Τότε ελευθερώθηκαν ανεξέλεγκτα στον κόσμο όλες οι συμφορές. Στην προσπάθειά της να το κλείσει, δεν τα κατάφερε. Το μόνο που κατάφερε ήταν να το κλείσει τελευταία στιγμή και να μείνει μέσα η ελπίδα, την οποία οι θεοί την είχαν τοποθετήσει ως το αντίδοτο των συμφορών. Έτσι, η ελπίδα κάνει πάντα την ανθρώπινη δυστυχία υποφερτή. Στις μέρες μας, όταν «ανοίγει το κουτί της Πανδώρας», έχει παρόμοια σημασία με τη φράση «ενός κακού μύρια έπονται». Σημειώνεται δε, ότι παραλλαγές στην πορεία του χρόνου, μετέτρεψαν το πιθάρι της Πανδώρας, όπως φαίνεται να αναφέρεται αρχικά, σε «κουτί».
«Το Λακωνίζειν εστί φιλοσοφείν»: Οι αρχαίοι Λακεδαιμόνιοι ήταν ολιγόλογοι και δεν αναλώνονταν σε μακροσκελείς συζητήσεις. Έλεγαν αυτό που ήθελαν να πουν με λίγα μόνο λόγια κι αυτό ήταν στη φιλοσοφική τους κουλτούρα. Λέγεται ότι κατά τους Πελοποννησιακούς πολέμους, είχαν στείλει ένα πλοίο στην Αθήνα να ερευνήσει τις προθέσεις των Αθηναίων. Οι Αθηναίοι, όμως, εβύθισαν το πλοίο και εκτέλεσαν το πλήρωμά του. Αφού το πλοίο δεν επέστρεψε σε εύλογο χρόνο, οι Λακεδαιμόνιοι έστειλαν και αγγελιοφόρο, να τους ενημερώσει με την επιστροφή του για την τύχη του. Μόλις ο αγγελιοφόρος επέστρεψε, τους είπε ότι το «το πλοίο εβυθίσθη». Το απάντησαν τότε, ότι «αρκούσε η λέξη “εβυθίσθη”»!
«Το μη χείρον βέλτιστον»: Αρχαία Ελληνική παροιμία, σύμφωνα με την οποία αν δεν έχουμε άλλη επιλογή και πρέπει να επιλέξουμε ένα από δύο ή περισσότερα κακά, να επιλέξουμε το λιγότερο κακό. («Προ δύο κακών, το μη χείρον βέλτιστον»). Σύγχρονη Ελληνική παροιμία με ανάλογη σημασία: «Μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα».
«Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντες»: Το είπε ο Λαοκόων στους Τρώες με σκοπό να τους προειδοποιήσει να μην δεχτούν το δώρο των Ελλήνων, το  Δούρειο Ίππο, υποψιαζόμενος ότι «κάτι κρυβόταν» εκεί. Σημαίνει ότι πρέπει να βλέπουμε με καχυποψία την καλή «κίνηση» φιλίας ενός αντιπάλου ή εχθρού. Στην πράξη σήμερα η φράση θα μπορούσε να σημαίνει ότι δωροδοκούμε κάποιον που κρατάει δύναμη στα χέρια του, είτε «για να κάνουμε τη δουλειά μας», είτε για να αποκτήσουμε/εξασφαλίσουμε «συνενόχους»(!), είτε να εξασφαλίσουμε την εύνοια ενός που δεν μας συμπαθεί και όχι ανιδιοτελώς, φυσικά.
«Φύσιν πονηράν, μεταβαλείν ου ράδιον» (ράδιος-εύκολος): Άνθρωπος με πονηρή/κακή φύση, δεν αλλάζει εύκολα). Αποδίδεται στον αρχαίο κωμωδιογράφο Μένανδρο.
«Χειρ χείρα νίπτει»: Γνωμικό του Μενάνδρου, αναφερόμενο στην αλληλοβοήθεια, που το συναντάμε και στην παροιμία «το ‘να χέρι νίβει τ’ άλλο και τα δυο το πρόσωπο».
«Ως χαρίεν εστ’ άνθρωπος όταν άνθρωπος εί»: Πόσο ωραίο είναι ο άνθρωπος,όταν είναι πραγματικός άνθρωπος (Μένανδρος)
----------------------------------------
Πηγές:
-  Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ
-  Εγκυκλοπαίδεια ΕΛΛΑΔΙΚΗ
-  Εγκυκλοπαίδεια ΓΙΟΒΑΝΗ
-  Διαδίκτυο
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 16.2.2023

 (Σύντομο βιογραφικό δείτε  ΕΔΩ)