Σχολικές τιμωρίες στο παρελθόν

Εικόνα: Από την Ελληνική ταινία
«Το ξύλο βγήκε από τον Παράδεισο»

     Έχουν βιώσει οι μεγαλύτεροι, έχουν ακούσει και συνέχεια ακούνε οι μικρότεροι για τις τιμωρίες που επέβαλλαν οι δάσκαλοι στους μαθητές για οποιονδήποτε λόγο στο παρελθόν. Τιμωρίες επειδή δεν ήταν καλά διαβασμένοι. Τιμωρίες επειδή ήταν μεν διαβασμένοι, αλλά από το ύφος και την αγριάδα του δασκάλου τους διακατείχε φόβος/πανικός και ξεχνούσαν τί είχαν διαβάσει! Τιμωρίες για την αδικαιολόγητη απουσία από το σχολείο και την εκκλησία, για τη ζωντάνια και την ενεργητικότητά τους, την ανάρμοστη και μη υποδειγματική συμπεριφορά που άρμοζε σε μαθητή. Τιμωρίες επειδή κάποιος συγχωριανός διαμαρτυρήθηκε στο δάσκαλο ότι «δεν του είπαν καλημέρα» στο δρόμο ή επειδή «εθεάθησαν» από τον ίδιο το δάσκαλο να παίζουν στους δρόμους και στα σοκάκια του χωριού, ενώ θα έπρεπε να είναι μέσα στο σπίτι τους και να διαβάζουν! Τιμωρίες ακόμα και σε μαθητές που ήταν αριστερόχειρες, αφού αυτό απαγορευόταν! Τιμωρίες για οποιονδήποτε εσωσχολικό και εξωσχολικό λόγο, αφού η διδασκαλική δικαιοδοσία δεν περιοριζόταν στα όρια των σχολικών χώρων, γιατί και έξω από εκεί ο εκπαιδευτικός είχε υποχρέωση να επιτηρεί τους μαθητές και κανένας δεν μπορούσε να είναι αντίθετος προς αυτό, ούτε «να τα βάλει» μαζί του. Ο δε ξυλοδαρμός εθεωρείτο ως το πλέον αποτελεσματικό μέσο σωφρονισμού και διαπαιδαγώγησης! Ο Ιωάννης Κονδυλάκης, στο έργο του «όταν ήμουν δάσκαλος», παρουσιάζει με γλαφυρότητα τις συνθήκες που επικρατούσαν στα σχολεία της Κρήτης στα τέλη του 19ου αιώνα: «Από την πρώτην τάξιν, ήτις ήτο εις το ισόγειον, ήρχοντο ενίοτε πλαταγιασμοί ραπισμάτων, ομού με τας αγρίας κραυγάς του διδασκάλου: Κούτσουρα, παλιόπαιδα, κτήνη».
     Ορισμένες από τις τιμωρίες που επιβάλλονταν ήταν θεσμοθετημένες, ενώ ο εκπαιδευτικός δεν χρειαζόταν να λογοδοτήσει ούτε για τις μη θεσμοθετημένες, οι οποίες ήταν οι περισσότερες και πιο επώδυνες. Συγκρινόμενη η σημερινή ζοφερή πραγματικότητα της χαλάρωσης, με την επίσης ζοφερή εκείνη των ακραίων καταστάσεων του όχι μακρινού παρελθόντος, σημαίνει ότι έχουμε χάσει το μέτρο. Τότε τιμωροί οι δάσκαλοι, σήμερα τιμωροί οι μαθητές, συνεπικουρούμενοι κάποιες φορές από γονείς ή άλλους συγγενείς!
     Συνήθως οι ποινές που επιβάλλονταν συνοδεύονταν και από ύβρεις και πολύ ταπεινωτικές εκφράσεις. Αρκετές φορές οι μαθητές διαπίστωναν ότι η επιβολή τους ήταν και ένα τρόπος εκτόνωσης των δασκάλων εναντίον τους. «Η καλή μέρα από το πρωί φαίνεται», λέει και η λαϊκή παροιμία κι αν ο δάσκαλος ή η δασκάλα είχε βλοσυρό βλέμμα φτάνοντας στο προαύλιο του σχολείου ή μπαίνοντας στην τάξη, τα παιδιά κοιταζόντουσαν με συναισθήματα πανικού, γιατί καταλάβαιναν τί τα περίμενε.
     Οι τιμωρίες ήταν διάφορες και με «διαβαθμίσεις». Η πλέον γνωστή και συνηθισμένη, φυσικά ο ξυλοδαρμός, που είχε κι αυτός διαβαθμίσεις: λίγο ξύλο, περισσότερο, πολύ, ως ανελέητο! Εκτός από τα γνωστά και «εύκολα» σκαμπίλια που όλοι γνωρίζουμε και από την ταινία «το ξύλο βγήκε από τον Παράδεισο», κάποιες φορές οι δάσκαλοι δεν χτυπούσαν μόνο στα χέρια με τη βέργα, αλλά και στα πόδια και σε οποιοδήποτε άλλο μέρος του σώματος, ακόμα και στο κεφάλι! Κι εδώ ας σκεφτούμε το ξύλο στα παγωμένα χέρια των παιδιών τα πρωινά του χειμώνα, που αυτά πονούσαν ήδη από το πολύ κρύο! Με τα χεράκια αυτά κράταγαν και το απαραίτητο ξύλο για την ξυλόσομπα της αίθουσας. Τιμωρία επιβαλλόταν και όταν δεν το πήγαιναν στο σχολείο, και χωρίς αυτό δεν θα είχαν θέρμανση, ή αυτή θα ήταν ελλιπής. Άλλοι συνήθεις τρόποι ξυλοδαρμού ήταν και το επώδυνο τράβηγμα των αυτιών και το τράβηγμα των μαλλιών των κοριτσιών.    
     Έχουν αναφερθεί και περιπτώσεις πολύ απάνθρωπες. Μαθήτρια δευτέρας δημοτικού(!), π.χ., κατουρήθηκε από το πολύ άγριο ξύλο και τότε έφαγε περισσότερο, επειδή… δεν ντράπηκε που κατουρήθηκε μπροστά στο δάσκαλό της! Αμέσως μετά εκείνος με μεγάλες φωνές και ύβρεις την έστειλε βρεγμένη και, φυσικά, πολύ ταπεινωμένη στο σπίτι της να την αλλάξει η μητέρα της, που η μητέρα της ήταν στα χωράφια! Τα ογδόντα-ενενήντα άλλα παιδιά της αίθουσας, είχα αποσβολωθεί στις θέσεις τους και δεν ακουγόταν ούτε η αναπνοή τους! Ήξεραν ότι αν τολμούσαν να κουνηθούν και μόνο, θα πάθαινα τα ίδια!

     Άλλη, ακόμα χειρότερη περίπτωση είναι η λιποθυμία μαθήτριας από τον ξυλοδαρμό. Τότε ο δάσκαλος δεν σταμάτησε, ούτε θορυβήθηκε(!), αλλά συνέχιζε να τη χτυπά το ίδιο άγρια λιπόθυμη και πεσμένη στο πάτωμα, χωρίς τις αισθήσεις της! Δεν είναι άγνωστες ούτε και περιπτώσεις που δάσκαλοι έδερναν τα εξ αίματος παιδιά τους, ως μαθητές τους, περισσότερο και συχνότερα από όλα τ’ άλλα μέσα στην τάξη! Άλλοτε πάλι, ο εκπαιδευτικός «λειτουργός», έβαζε τα άλλα παιδιά να δείρουν τον άτακτο ή αδιάβαστο μαθητή, ή ακόμα και να τον φτύνουν. Αλίμονό τους αν δεν το έκαναν! Έχει αναφερθεί και η συμπεριφορά του δασκάλου που αεριζόταν καθήμενος στην έδρα και έλεγε στα παιδιά πως "τρίζει η καρέκλα"!
     Η βέργα του δασκάλου, ή και δύο και τρεις βέργες μαζί (δέσμη!), προερχόταν από τους ίδιους τους μαθητές! «Μια καλή βέργα», ζητούσε ο εκπαιδευτικός «λειτουργός» και το επόμενο πρωί έφταναν στο σχολείο δωδεκάδες(!), κι αυτό για δύο λόγους: Ο πρώτος για να δείξουν προθυμία και ο δεύτερος ως καλή χειρονομία, για να κερδίσουν την επιείκειά του. Όχι σπάνια, όμως, εκείνοι που τη δοκίμαζαν πρώτοι, ήταν οι ίδιοι! Μπορεί ένα σχολείο να μην διέθετε ούτε τα στοιχειώδη εποπτικά όργανα διδασκαλίας, όχι όμως και κάμποσες βέργες! Αλλά να σημειωθείτούτο: Για τις βέργες είχε δοθεί ρητή εντολή από το δάσκαλο, να είναι από δέντρο με σκληρό ξύλο, π.χ. κυδωνιά ή κραινά, για μα σπάζει εύκολα, αλλά να έχει και κόπους για να πονάει!
     Το ξύλο στο σχολείο ήταν «νόμος». Εξαιρέσεις μόνο αποτελούσε το ήπιο, από εκπαιδευτικούς που τιμούσαν το λειτούργημά τους κι αυτοί δεν ήταν η μειοψηφία.
     Σκληροί δεν ήταν μόνο ορισμένοι δάσκαλοι, αλλά και οι ίδιοι οι γονείς σε κάποιες περιπτώσεις. Συνήθως το παιδί δεν μπορούσε να ομολογήσει στους γονείς του ότι έφαγε ξύλο στο σχολείο, γιατί θα έτρωγε κι άλλες από αυτούς. Όχι ασυνήθιστη και η φράση ορισμένων στο δάσκαλο, ακόμα και όταν τον συναντούσαν στο δρόμο: «Βάρα δάσκαλε να τα κάνεις ανθρώπους»! Σκληροί, επίσης, ήταν και οι μαθητές, που δεν έχαναν την ευκαιρία να ενημερώσουν το δάσκαλο για τη συμπεριφορά των απείθαρχων, άσχετα αν οι ίδιοι είχαν πέσει την προηγούμενη ή θ έπεφταν την επόμενη μέρα στο ίδιο παράπτωμα!
     Μία ακόμα ακραία, αλλά όχι ασυνήθιστη τιμωρία, ήταν η νηστεία και ο περιορισμός του μαθητή/της μαθήτριας στη σχολική αίθουσα, ή ακόμα χειρότερα σε κάποιο κλειστό και σκοτεινό χώρο του σχολείου, χωρίς φαγητό, χωρίς νερό και χωρίς πρόσβαση σε χώρο για σωματικές ανάγκες! Αυτό συνέβαινε, κυρίως, από το μεσημέρι, μέχρι να ξεκινήσουν τα απογευματινά μαθήματα, τον καιρό που τα σχολεία λειτουργούσαν με διακεκομμένο ωράριο, πρωί-απόγευμα. Δεν ήταν ασυνήθιστο σ’ αυτές τις περιπτώσεις, ο τιμωρημένος να εμπαιζόταν από τους άλλους μαθητές και με προτροπή του δασκάλου! Γνωστό, άλλωστε, και το δίστιχο «νηστεία, νηστεία, / ψωμί και κιμωλία»!
     Άλλη ταπεινωτική μέθοδος τιμωρίας ήταν να μείνει ο μαθητής όρθιος στη γωνία της αίθουσας με το ένα πόδι, «μέθοδος του πελαργού»(!), και με το πρόσωπο στον τοίχο. Αυτό γινόταν από τη στιγμή της παράβασης, μέχρι  μέχρι να χτυπήσει το κουδούνι για το επόμενο διάλειμμα. Πολλές φορές τότε τα παιδιά γελούσαν. Το γέλιο είναι σύνηθες, ως αντίσταση σε διάφορες δυσκολίες ή θλιβερές καταστάσεις, όμως εδώ ίσχυε και κάτι άλλο: Είχαν γλιτώσει το ξύλο, αν το είχαν γλιτώσει, και δεν είχε προηγηθεί κι αυτό της τιμωρίας «στη γωνία με το ένα πόδι»!
     Επιβολή τιμωρίας και άσκηση ψυχολογικής πίεσης σίγουρα θα μπορούσε να λογιστεί και η απειλή εγκλεισμού σε σκοτεινή αίθουσα του εκπαιδευτηρίου. Τα πρώτα χρόνια της σχολικής μου ζωής στο σχολείο του χωριού μου, ήταν «γνωστός» και ο «αράπης», που «βρισκόταν» σ’ ένα σκοτεινό, υγρό και παγωμένο υπόγειο του συγκροτήματος και περίμενε εκεί να συνεχίσει εκείνος την τιμωρία του δασκάλου στον μη μελετηρό ή άτακτο μαθητή!
     Η αποβολή από το μάθημα ήταν κι αυτή πολύ συνηθισμένη, ενώ ημερήσια ή περισσότερες ημέρες αποβολής επιβάλλονταν για μεγαλύτερα και σοβαρά παραπτώματα. Στα πολυθέσια σχολεία λαμβανόταν/λαμβάνεται από το σύλλογο διδασκόντων και αριθμός των ημερών καθορίζεται από το βαθμό του παραπτώματος. Στο μονοθέσιο έφτανε η απόφαση του ενός δασκάλου που υπηρετούσε. 
     Στις ποινές συμπεριλαμβάνονταν ακόμα το κούρεμα των αγοριών «με την ψιλή μηχανή» από τον κουρέα του σχολείου, που συνήθως ήταν κι αυτός μαθητής. Όχι σπάνια αυτό γινόταν παρουσία όλης της τάξης ή όλου του σχολείου, «προς παραδειγματισμόν». Ένας κανονικός διασυρμός, δηλαδή. Επίσης, και το γονάτισμα με γυμνά γόνατα σε αιχμηρά αντικείμενα, π.χ. χαλίκια. Η στέρηση του διαλείμματος ήταν κι αυτή μια πολύ ήπια ποινή, για ν’ αναγκαστεί ο αδιάβαστος μαθητής να διαβάσει και να γράψει την ώρα που οι άλλοι έπαιζαν και ξεκουράζονταν. Οι «θέσεις» των ζωηρών ήταν μπροστά, κοντά στην έδρα, ώστε να βρίσκονται κάτω από τη συνεχή επίβλεψη του δασκάλου, ενώ αν εξακολουθούσαν να μην συμμορφώνονται, μετακινούνταν στα τελευταία θρανία, για να μην επηρεάσουν τη συμπεριφορά των υπόλοιπων μαθητών. Σε όλα αυτά να λάβουμε σοβαρά υπ' όψιν και τις πολύ δύσκολες σε σχέση με το σήμερα συνθήκες διαβίωσης, ιδίως στα χωριά, που ορισμένα παιδιά περπατούσαν πολλά χιλιόμετρα να φτάσουν στο σχολείο και άλλα τόσα να επιστρέψουν και με όλες τις καιρικές συνθήκες. Αυτό και μόνο μπορούσε να θεωρηθεί τιμωρία και όχι μικρή.
     Αυτά συνέβαιναν στο δημοτικό. Στο γυμνάσιο, αν και τα πράγματα ήταν πιο ήπια,  σε κάποιες περιπτώσεις δεν έλειπε ο ξυλοδαρμός, ενώ άλλες ποινές, π.χ. το κούρεμα «με την ψιλή» ήταν αρκετά συνηθισμένο για όσους είχαν «χαρακτηριστεί» πολύ άτακτοι και «επανειλημμένως υποπίπτοντες εις το αυτόν παράπτωμα».
     Όλες αυτές οι «μέθοδοι διαπαιδαγώγησης», είχαν τα ίδια αποτελέσματα, είτε όλες μαζί, είτε καθεμία χωριστά: Ασκούσαν μεγάλη ψυχολογική πίεση και προκαλούσαν πολύ αρνητικές/άσχημες εμπειρίες στην υπό διαμόρφωση ψυχοσύνθεση των παιδιών, που έβλεπαν το σχολείο ως τόπο μαρτυρίου. Δεν ήταν λίγοι εκείνοι που, όχι μόνο δεν δεν ολοκλήρωναν τις σπουδές τους, έστω και στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, αλλά εγκατέλειπαν από τις πρώτες τάξεις. Οι τραυματικές εμπειρίες τούς συνόδευαν σε όλη τους τη ζωή. Αξέχαστη μένει στ’ αυτιά μου η μαρτυρία ενός εβδομηντάχρονου πριν χρόνια: «Κάθε μέρα ο δάσκαλος με χτύπαγε αλύπητα με τη μαγκούρα του! Αν σου πω ότι το κορμί μου πονάει ακόμα, θα με πιστέψεις;… Μια μέρα, που με το ένα χέρι με κράταγε και με το άλλο με βάραγε, του ξέφυγα και πήδηξα από το ανοιχτό παράθυρο και δεν ξαναπάτησα στο σχολείο, ούτε απόξω! Περάσανε από τότε εξήντα χρόνια και έχω εφιάλτες και πετάγομαι στον ύπνο μου»!
     Η βάναυση αυτή προσβολή, ο εξευτελισμός, η δημιουργία αρνητικών και πολλές φορές ανεξίτηλων συναισθημάτων μιας εύπλαστης προσωπικότητας, με τελείως αντίθετες μεθόδους «διαπαιδαγώγησης» και «σωφρονισμού», μόνο κίνητρο  να αγαπήσουν τα παιδιά το σχολείο, τη μάθηση και ν' αναπτύξουν την προσωπικότητά τους δεν ήταν! Και καταλαβαίνει κανείς ότι δεν «πόναγε» τόσο το ξύλο, αλλά πολύ περισσότερο όλα τ' άλλα!
     Αν και το θέμα στο οποίο αναφερόμαστε δεν κολακεύει το τότε εκπαιδευτικό σύστημα και τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς, μην μας διαφεύγει καθόλου ότι υπήρξαν και υπάρχουν δάσκαλοι πραγματικοί ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΙ, όχι απλά με «Λ» κεφαλαίο, αλλά με όλα τα γράμματα κεφαλαία και όπως προαναφέρθηκε αυτοί δεν ήταν η εξαίρεση, αλλά ο κανόνας. Μην μας διαφεύγει, ακόμα, σε τί βαθμό τιμάμε τους δασκάλους μας, τα γράμματα που μας έμαθαν, μα προπάντων τις Αξίες που μας δίδαξαν. Προσωπικά ομολογώ σε κάθε βήμα της ζωής μου ότι «έπεσα σε χέρια» πολύ καλών δασκάλων.
     Τελειώνοντας, θα παραθέσω μικρά αποσπάσματα από το κεφάλαιο «οι δάσκαλοί μας», από το πρώτο μου βιβλίο «Λειβάρτζι, σ’ ευχαριστώ!»:
     «[…]Συχνά η σχέση δασκάλου-μαθητή είναι ισόβια και ισάξια με τη σχέση γονέα-παιδιού[…]. Θα τα θυμόμαστε πάντα μ’ ευγνωμοσύνη όλα αυτά, όπως και πολλά άλλα. Ακόμα θα θυμόμαστε πως οι δάσκαλοί μας πάλεψαν σε πολύ αντίξοες συνθήκες και σε εξαιρετικά δύσκολους καιρούς[…]. Γίνανε ένα με τους απλοϊκούς συγχωριανούς μας. Φάγανε στο ίδιο πιάτο και ήπιανε από το ίδιο ποτήρι. Κλάψανε στον πόνο μας και χόρεψαν στη χαρά μας[…]. Σκύβουμε και τους ασπαζόμαστε το χέρι. Το χέρι με το οποίο μας έδειξαν το δρόμο της αρετής».
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 26.1.2022

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html