Ιστορικά και λαογραφικά στοιχεία του καφέ και τα γνωστά υποκατάστατα ρεβυθοκαφές και κριθαροκαφές

     Σύμφωνα με ιστορικά στοιχεία, ο καφές ήταν αφέψημα ανατολικών χωρών πολλούς αιώνες πριν. Αναφέρεται ότι χρησιμοποιήθηκε και ως υποκατάστατο του κρασιού, αφού αυτό το απαγορεύει το κοράνι. Για την προέλευσή του και την ανακάλυψη των ιδιοτήτων του υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Μία εξ αυτών αναφέρει, σαν γεγονός, πως ένας Αιθίοπας γιδοβοσκός διαπίστωσε ότι τα ζώα του γίνονταν πιο ζωηρά όταν έτρωγαν σπόρους του συγκεκριμένου φυτού, του καφεόδεντρου. Ίσως από τότε να χρησιμοποιήθηκε και για ενίσχυση της δραστηριότητας και ως αποτρεπτικό της υπνηλίας. Αργότερα ανακαλύφθηκε πως η καφεΐνη που περιέχει ασκεί τονωτική δράση στην καρδιά και αποτελεί συγχρόνως διεγερτική ουσία στο κεντρικό νευρικό σύστημα (ΚΝΣ), η δε καφεόλη του προσδίδει το χαρακτηριστικό άρωμα και την ευχάριστη γεύση. Άλλη εκδοχή αποδίδει την ονομασία του στη πόλη Κάφφα της Αιθιοπίας. 
     Από εκείνα τα χρόνια ο καφές συνόδεψε ευχάριστες και δυσάρεστες στιγμές του ανθρώπου. Ήταν και εξακολουθεί να είναι η πρώτη επιλογή σε συγκεντρώσεις και συναντήσεις, σε αποχαιρετισμούς, καλωσορίσματα και γιορτές, αλλά και σε στιγμές χαλάρωσης,  εκδηλώσεις χαράς και καταστάσεις λύπης. Αυτή η μικρή και πολυσυνηθισμένη απόλαυση, είναι τόσο πολύ διαδεδομένη, που ο όρος «καφενόβιος» δεν χαρακτηρίζει μόνο λίγους. Γνωστή και συχνά επαναλαμβανόμενη, άλλωστε, και η φράση μετά το πρωινό ξύπνημα: «Λίγον καφέ, ν’ ανοίξω τα μάτια μου»! Οι λόγοι αυτοί δημιούργησαν μεγάλες και κερδοφόρες επιχειρήσεις, τα γνωστά μας καφενεία, καφεκοπτεία, καφετέριες και, οπωσδήποτε, τις μεγάλες φυτείες. Μεγάλη άνθιση γνώρισε στην πορεία του χρόνου και συνεχίζει να γνωρίζει και η καφεμαντεία, ακόμη και σήμερα, που υποτίθεται ότι έχουμε εκπολιτιστεί. Η «τέχνη» ή το «χάρισμα» κάποιων «ειδικών» και «εξειδικευμένων» να προσελκύουν αφελείς και να αποκομίζουν σεβαστά χρηματικά ποσά, «καλά κρατεί» και στις μέρες μας.
     Στην Ευρώπη φαίνεται να έφτασε  ο καφές περί τον 16ο μ.Χ. αιώνα από τη Βενετία, που διατηρούσε μεγάλες εμπορικές σχέσεις με τον Αραβικό κόσμο. Κατά πάσα πιθανότητα, πρώτοι τον κατανάλωναν οι εύποροι, ενώ άρχισε να διαδίδεται περισσότερο ευρέως όταν ο Πάπας Κλήμης ο Η΄ τον δοκίμασε και τον βρήκε εξαίσιο. Περί τα μέσα του 17ου αιώνα άνοιξε και το πρώτο καφεκοπτείο στην Ιταλία. Αναφέρεται και ότι πολλά σακιά του προϊόντος πήραν Αυστριακοί, Γερμανοί και Πολωνοί πολεμιστές από τον Οθωμανικό στρατό, ως λάφυρα, ο οποίος ηττήθηκε το 1683.
     Οι πάμπολλες ποικιλίες καφέ που έχουν κατακλύσει την αγορά, με τις εξ ίσου πολλές προσμίξεις και αρώματα και ο τρόπος που σερβίρεται σήμερα με διάφορες «καλλιτεχνίες» στο καϊμάκι και με τροφοδιανομείς στο σπίτι, ανάλογα με το κατάστημα τις απαιτήσεις του πελάτη, ήταν μέχρι πρόσφατα άγνωστες. Γνωστότερος όλων στην Ελλάδα ήταν ο «Τούρκικος», που μετονομάσθηκε «Ελληνικός», και παρασκευαζόταν με ένα και μοναδικό τρόπο, διαφέροντας μόνο στην προσθήκη και στην ποσότητα ζάχαρης. Αλλά και αυτός, δεν ήταν τόσο διαδεδομένος, ιδιαίτερα στα χωριά μας. Εκεί οι νοικοκυρές έφτιαχναν και έκοβαν οι ίδιες τον «καφέ» για το σπιτικό τους, που δεν ήταν τίποτα άλλο από καβουρδισμένο ρεβύθι ή κριθάρι, που ήταν και προϊόντα της παραγωγής τους. Επίσης, συσκευασίες έτοιμου προϊόντος «καφέ», ρεβυθοκαφέ και κριθαροκαφέ, κυκλοφορούσαν και στο εμπόριο, τις οποίες πολλοί προτιμούσαν για οικονομικούς λόγους, αλλά και για λόγους υγείας, αφού επικρατούσε και η αντίληψη ότι ο γνήσιος καφές «δεν κάνει καλό». Παρόμοιες συσκευασίες ρεβυθοκαφέ και κριθαροκαφέ κυκλοφορούν και σήμερα στο εμπόριο, όχι ιδιαίτερα ευρέως. Και μέσα σε όλα αυτά, να σκεφθεί κανείς ότι μόνο οι ενήλικοι είχαν "το ελεύθερο" να καθίσουν στο καφενείο και να παραγγείλουν καφέ. Από τους μη ενήλικους δεν εξαιρούνταν οι μαθητές γυμνασίου, ειδικά σε μικρές κοινωνίες-χωριά, έδρα γυμνασίου! 

Σύγχρονες-νεομοδίτικες καλλιτεχνίες στον καφέ!

     Μια ολόκληρη διαδικασία κι ένα πραγματικό τελετουργικό στηνόταν στα χωριά μας, όταν γινόταν καβούρδισμα «καφέ». Νοικοκυρές απ’ όλη τη γειτονιά μαζευόντουσαν στο  σπίτι που είχε οριστεί, τις περισσότερες φορές καλοκαίρι στην αυλή. Απαραίτητα υλικά ήταν το ρεβύθι ή το κριθάρι και απαραίτητα εργαλεία ο μύλος και  το καβουρδιστήρι. Προϊόν του εμπορίου ο μύλος, χειροκίνητος πάντα, που ελάχιστοι τον είχαν και τον δάνειζαν σε όποιον τον χρειαζόταν, ενώ το καβουρδιστήρι κατασκευαζόταν από ειδικό τεχνίτη, συνήθως φανοποιό ή γανωματή.
     Το καβουρδιστήρι, που σήμερα το βλέπουμε μόνο σε μουσεία ή ιδιωτικές συλλογές, αποτελείται από μια μεταλλική βέργα με μορφή σούβλας, επάνω στην οποία είναι στερεωμένο ένα ειδικό κυλινδρικό κουτί, με πόρτα που κλείνει καλά. Μέσα σ’ αυτό  έβαζαν το προς καβούρδισμα προϊόν και το γύριζαν πάνω από τη φλόγα της φωτιάς. Λόγω της καλής κατασκευής του, ο «καφές» δεν καπνιζόταν όση ώρα ψηνόταν. Μετά την όλη διαδικασία, έπαιρνε τη θέση του στο «καφεκούτι».

Παραδοσιακό καβουρδιστήρι του καφέ

     Οι ιστορίες και πολλές φορές οι υπερβολές, τα πειράγματα και τα αστεία που λέγονταν από τις γυναίκες της παρέας-συνεργείο παραγωγής και κοπής «καφέ»-, έχουν αφήσει ιστορία, όπως και όλες οι παρόμοιες μαζώξεις για άλλες δουλειές. Μαζί με τον καφέ που έκοβαν, «έκοβαν κι έραβαν» πολλά ακόμα!

Ρεβύθι, μύλος καφέ και αλεσμένος ρεβιθοκαφές, μετά το καβούρδισμα

     Ο φρεσκοκομμένος αυτός «καφές» ήταν ιδιαίτερα περιζήτητος, ειδικά τις πρώτες μέρες που μαθευόταν και προτού «ξεθυμάνει». Αν, μάλιστα, είχε ψηθεί καλά, η τέχνη και τα χέρια των συμμετεχόντων έπαιρναν πολλούς επαίνους. Κάθε μία έπαιρνε το μερτικό της και εύχονταν μεταξύ τους "καλόπιοτος"! Για λόγους οικονομίας πάλι, δειλά-δειλά αρκετοί ήταν εκείνοι που ανακάτευαν τον γνήσιο καφέ του εμπορίου, ως είδος πολυτελείας, με τον δικό τους αυτόν «καφέ», εξασφαλίζοντας έτσι και διπλή απόλαυση!
-------------------------------------
Πηγές:
-  Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ
-  Διαδίκτυο
Εικόνες: Διαδίκτυο

================

Σημείωση: Επιτρέπεται η αναδημοσίευση, με αναφορά στην πηγή. 
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 23.1.2021

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html