«Καλάβρυτα, 13 Δεκεμβρίου 1943»: Η ομιλία μου στην εκδήλωση του Συλλόγου Πελοποννησίων Γαλατσίου, για το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων

Με τον Πρόεδρο και Μέλη του Συλλόγου Πελοποννησίων Γαλατσίου
στο Μνημείο Εθνικής Αντίστασης, στην πλατεία Πηγής της πόλης
Φωτογραφία: Κώστας Σκαρπέλος

Η πρόσκληση του Συλλόγου Πελοποννησίων Γαλατσίου για την εκδήλωση

Σύντομη εισαγωγή 

     Νοιώθω μεγάλη την τιμή, που ο Σύλλογος Πελοποννησίων Γαλατσίου δια του Προέδρου του κ. Δημητρίου Κατσούλα και του Μέλους του κ. Αλέξανδρου Σταθόπουλου, ανέθεσαν στην ταπεινότητά μου την ομιλία στην εκδήλωσή τους για τα 81 χρόνια από το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων, στις 13 του Δεκέμβρη 1943.  
     Η σεμνή αυτή εκδήλωση έγινε περιελάβανε: 1. Επιμνημόσυνη δέηση στον ιερό ναό αγίας Γλυκερίας Γαλατσίου, ομιλία, μοιρολόι για τη σφαγή των Καλαβρύτων και ανάκρουση του Εθνικού ύμνου από την χορωδία του Συλλόγου. 2. Κατάθεση στεφάνων στο Μνημείο Εθνικής Αντίστασης στην Πλατεία Πηγής της πόλης και, 3. Δεξίωση στη στέγη του Συλλόγου. Στην όλη εκδήλωση εκπροσωπήθηκε δια της ταπεινότητάς μου και η Παγκαλαβρυτινή Ένωση, εκ μέρους της οποίας κατετέθη και στεφάνι.
     Υπογραμμίζεται ότι ο Σύλλογος Πελοποννησίων Γαλατσίου τιμά κάθε χρόνο με τον τρόπο αυτόν το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων. Στην εκδήλωση παρέση και ο Δήμαρχος της πόλης.

***

Άγιοι πατέρες,
Κύριε Δήμαρχε,
Κύριε Πρόεδρε του Συλλόγου Πελοποννησίων Γαλατσίου,
Κύριε εκπρόσωπε του Συνδέσμου Καμενιανιτών-Δροβλοβιτών-Δεσινιωτών Καλαβρύτων,
Κυρίες και κύριοι,
     Δεν θα μπορούσε να είναι άλλος ο τίτλος της ομιλίας μου στη σημερινή εκδήλωση, από: «Καλάβρυτα, 13 Δεκεμβρίου 1943».
     Σαν δεύτερο τίτλο θα επέλεγα ένα απόφθεγμα του ιστορικού Πλουτάρχου: «Ο πόλεμος σαν χείμαρρος παρασέρνει και επιφέρει τα πάντα. Μόνο την παιδεία δεν μπορεί να εξαφανίσει».
                          «Αστροπελέκι, χαλασμό στην όμορφη την πόλη
                           των Καλαβρύτων, σκόρπισε των γερμανών το βόλι.
                           Οι Γερμανοί κατακτητές πλήγωσαν την Ελλάδα,
                           έκαψαν τα Καλάβρυτα, τα ντύσανε στα μαύρα».
     Με αυτούς τους στίχους ο σύγχρονος Καλαβρυτινός λογοτέχνης, συμμαθητής μου στα γυμνασιακά θρανία, πνευματικός μου συνοδοιπόρος και αδελφικός μου φίλος Κωνσταντίνος Νικολόπουλος-Καμενιανίτης, αρχίζει το επικό ποίημα του «Ύμνος στη Καλαβρυτινή Μάνα».
     Πως να χαρακτηρίσει κανείς το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων; Τραγωδία; Πολύ λίγο είναι. Φρικαλεότητα; Λίγο κι αυτό. Θηριωδία; Λίγο είναι και πάλι. Ολοκαύτωμα έχει χαρακτηριστεί επίσημα, αλλά ούτε κι έτσι απαλαίνει ο πόνος. Τα λεξικά ορίζουν ως «ολοκαύτωμα» το συστηματικό διωγμό και τη γενοκτονία ολόκληρων κοινωνικών.
     Ερευνώντας κάποια αρχεία, αλίευσα, μεταξύ άλλων, ότι σε γερμανικά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης αναφέρθηκε και τούτο: «Οι κάτοικοι των Καλαβρύτων είναι γνωστοί για την τάση τους για ανεξαρτησία, και την άρνησή τους σε κάθε είδους υποταγή». Και πώς θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, αφού στον ποτισμένο με κρουνούς αίματος, και θρεμμένο με ιστορία τόπο των Καλαβρύτων, έπεσε και η πρώτη ντουφεκιά του 1821.
     Τα εγκλήματα που διέπραξαν οι γερµανοί, αποτελούν ενιαίο και αναπόσπαστο µέρος της ναζιστικής αντίληψης περί ολοκληρωτικού πολέμου, και διεξήχθησαν στο πλαίσιο της εκτέλεσης ενός προμελετημένου σχεδίου τρομοκράτησης και υποταγής των κατοίκων των χωρών και περιοχών που εισέβαλαν.
     Απώτερος σκοπός τους ήταν να εξαλείψουν κάθε µορφής αντίσταση που θα απειλούσε την επιβολή και τη διατήρηση της κυριαρχίας και της εξουσίας τους. Εφαρμογή της αρχής τους αυτής, οι αθρόες ομαδικές εκτελέσεις αθώων, ανεξαρτήτως φύλου και ηλικίας, με παράλληλες ολικές καταστροφές περιουσιακών στοιχείων. Και η σφαγή στα Καλάβρυτα, από τις μεγαλύτερες ομαδικές σφαγές του Β΄ παγκοσμίου πολέμου, μία απ’ αυτές.
    Το ιστορικό του ολοκαυτώματος των Καλαβρύτων, είναι μεγάλο και δεν θα μπορούσε να χωρέσει σε μια σύντομη ομιλία. Τα γεγονότα είναι πολλά, θα επικεντρωθούμε, όμως, πολύ επιγραμματικά στη σφαγή των κατοίκων της πόλης.
     Μετά τις σοβαρές απώλειες των γερμανικών δυνάμεων στη μάχη της Κερπινής Καλαβρύτων, τον Οκτώβριο του 1943, ξεκινάει από τα γερμανικά στρατεύματα η «Επιχείρηση Καλάβρυτα», από τη περιοχή του Αιγίου, επεκτεινόμενη στη Ζαχλωρού, στο Βραχνί, στο Σούβαρδο, στη Βυσωκά (σημερινό Σκεπαστό), μέχρι το Μάζι, την Κλειτορία, και άλλα χωριά, αφήνοντας πίσω της πολλά θύματα. Τα ιστορικά μοναστήρια του Μεγάλου Σπηλαίου και της Αγίας Λαύρας, δεν εμπόδισαν τους κατακτητές να φτάσει και εκεί η θηριωδία τους, πυρπολώντας και εκτελώντας μοναχούς και προσκυνητές.  Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, η μάχη της Κερπινής ήταν η αφορμή. Η αιτία δεν ήταν άλλη, από την εξουδετέρωση κάθε αντίστασης στην περιοχή των Καλαβρύτων, όντας δεδομένο ότι οι γύρω ορεινοί όγκοι έδιναν πλεονεκτήματα στις Ελληνικές δυνάμεις.
     Μεγάλη ήταν η γερμανική στρατιωτική δύναμη που εισήλθε στην πόλη των Καλαβρύτων στις 9 ∆εκεµβρίου 1943, υποστηριζόμενη από βαρύ οπλισμό, πολλά μηχανοκίνητα και άρματα. Την έντονη ανησυχία των κατοίκων καθησύχασαν οι ψεύτικες διαβεβαιώσεις του αξιωματικού διοικητή, ότι οι φιλήσυχοι κάτοικοι δεν είχαν τίποτα να φοβηθούν. Οι κατακτητές προχώρησαν αρχικά στην πυρπόληση οικιών, που είχαν πληροφορίες ότι κατοικούσαν µέλη αντιστασιακών ομάδων ή συγγενείς τους. Όμως, το πρωί της 13ης ∆εκεµβρίου, ηµέρα ∆ευτέρα, χτύπησαν μ’ έναν δαιμονικό τρόπο οι καμπάνες της κεντρικής εκκλησίας της πόλης. Οι τηλεβόες καλούσαν όλους ανεξαιρέτως τους κατοίκους να συγκεντρωθούν στο δηµοτικό σχολείο, αφού πάρουν µαζί τους µία κουβέρτα και τροφή μιας ηµέρας. Εκείνοι που δεν θα υπάκουαν στη διαταγή, θα τουφεκίζονταν. Όλων οι σκέψεις πήγαν στο χειρότερο.
     Στη συνέχεια, οι γυναίκες και τα παιδιά κλείστηκαν στις αίθουσες του σχολείου, ενώ όλοι οι άνδρες από 14 ετών και πάνω, δηλαδή, τρεις γενιές ανδρικού πληθυσμού, οδηγήθηκαν σε φάλαγγες στον απέναντι βορειοανατολικό επικλινή λόφο, στη «Ράχη τη του Καπή». Ο χώρος είχε επιλεγεί από τους κατακτητές, καθώς η αµφιθεατρική του διαµόρφωση δεν θα επέτρεπε σε κανέναν να διαφύγει και να σωθεί από τις ριπές των πολυβόλων, που είχαν τοποθετηθεί περιμετρικά και καμουφλαρισμένα. Κάποιοι γερμανοί στρατιώτες που έμειναν πίσω, πυρπόλησαν όλα τα σπίτια και τα καταστήματα και όλη η πόλη τυλίχτηκε στις φλόγες. Βλέποντας από το λόφο του Καπή οι άνδρες την πόλη τους φλεγόμενη, κατάλαβαν τι περιμένει τους ίδιους και τα γυναικόπαιδα που είχαν μείνε πίσω.
     «Κάτι καίγεται», έλεγαν οι κάτοικοι, ακόμα και των μακρινών χωριών της επαρχίας, αφού άλλη ενημέρωση, εκτός από την αποπνικτική ατμόσφαιρα που δημιουργούσε ο καπνός, δεν υπήρχε.
     Το µεσηµέρι της ίδιας ηµέρας, µε τη ρίψη φωτοβολίδων, δόθηκε το σύνθηµα της εκτέλεσης των αδρών στο λόφο. Οι ριπές των πολυβόλων θέρισαν χωρίς κανένα έλεος τους Καλαβρυτινούς. Το έγκλημα ολοκληρώθηκε µε τις χαριστικές βολές στους ακόμα επιζώντες. Παρ’ όλες αυτές τις χαριστικές βολές, διασώθηκαν 13 άνδρες, που είχαν καλυφθεί από τα πτώματα των νεκρών και προσποιήθηκαν κι αυτοί ότι ήταν νεκροί. Θεία οικονομία ήταν, για να σηκώσουν στις πλάτες τους την ιστορία. Σύμφωνα με μαρτυρίες τους, οι εκτελεστές απολάμβαναν την ανείπωτη θηριωδία τους γελώντας και πανηγυρίζοντας.
     Στο δηµοτικό σχολείο τα γυναικόπαιδα έζησαν στιγµές μεγάλης αγωνίας και αβάστακτου τρόµου, καθώς οι φλόγες έζωναν το κτήριο. Σπάζοντας πόρτες και παράθυρα, κατάφεραν να ξεφύγουν και ν’ αναζητήσουν τους άνδρες. Ανηφορίζοντας στο λόφο του Καπή, αντίκρισαν το φρικιαστικό θέαµα συζύγων, πατεράδων, γιων και αδελφών που κείτονταν νεκροί, ο ένας επάνω στον άλλον. Το δράµα ολοκληρώθηκε, µε τις Καλαβρυτινές που έσκαψαν πρόχειρους τάφους να θάψουν τους νεκρούς τους με ό,τι εύρισκαν. Ακόμα και με τα νύχια τους.
     Τριάντα χρόνια μετά, στις 13 Δεκεμβρίου 1973, στην επέτειο της αποφράδας εκείνης ημέρας, έλεγε ο ομιλητής και τότε αντιπρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Λογοτεχνών, ο αείμνηστος Καλαβρυτινός Νίκος Στασινόπουλος:
     «Αναριγεί σύγκορμα και σύψυχα η οποιαδήποτε ανθρώπινη ύπαρξη, σαν πισωστρατίζει τη σκέψη και ζωντανεύει τις μνήμες».
     Κι εδώ σήμερα, άγιοι πατέρες, κύριε δήμαρχε, κυρίες και κύριοι, γι’ αυτό συγκεντρωθήκαμε: Να πισωστρατίσουμε στις μνήμες και να κλίνουμε ευλαβικά το γόνυ μας στη θυσία των 1300 Καλαβρυτινών μαρτύρων. Και να πισωστρατίζουμε κάθε μέρα πρέπει, και να κρατάμε ζωντανή τη μνήμη, γιατί, «τότε οι νεκροί πεθαίνουνε, όταν τους λησμονάνε», όπως λέει και ο Έλληνας ποιητής Κώστας Ουράνης.
     Και η ιστορία τότε επαναλαμβάνεται: Όταν ξεχαστεί.
     Είναι λόγος σεβασμού, λόγος πένθους, λόγος διατήρησης της ιερής ιστορικής μνήμης, λόγος χρέους και τιμής τα 1300 καντήλια στον τόπο της εκτέλεσης. Το ίδιο και που η Χριστουγεννιάτικη διακόσμηση στα Καλάβρυτα αρχίζει από τις 14 Δεκέμβρη και όχι νωρίτερα. Το ίδιο και ο Πανελλήνιος Μαθητικός Λογοτεχνικός Διαγωνισμός «Άθλον Ποιήσεως Γιάννης και Λένα Στρέφη Κουτσοχέρα», κάθε χρόνο, με θέμα το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων. Το ίδιο και το Μουσείο Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος, που στεγάζεται στο σχολείο που κλείστηκαν τα γυναικόπαιδα.
     Επιβάλλεται να κρατάμε ζωντανές και τις μαρτυρίες εκείνων που επέζησαν. Θα μπορούσαν να παρατεθούν χιλιάδες μαρτυρίες για την ανείπωτη εκείνη θηριωδία. Ενδεικτικά, μόνο τέσσερις:
     «Παιδί εγώ τότε, αφού βγήκαμε όπως όπως από το σχολείο, έφτασα από τους πρώτους στο λόφο του Καπή, μέσα σε πυκνά σύννεφα καπνού. Τα παπούτσια μου βούλιαζαν στη λάσπη από πηλό αίματος και χώματος. Σε λίγο ήρθαν και γυναίκες και παιδιά. Καθένας έψαχνε στα πτώματα να βρει τους δικούς του, με αλλαλαγμούς άκρατης απελπισίας. Οι περισσότερες γυναίκες τους έθαψαν εκεί, στον τόπο της εκτέλεσης, σκάβοντας με τα νύχια τους. Κάποιες άλλες τους έβαλαν στις κουβέρτες που είχαν μαζί τους και πάνω σ’ αυτές τους πήγαν στο νεκροταφείο», λέει σε αφήγησή του ο Σπυρίδων Πολυδώρου.
     «Ποτέ δεν θα ξεχάσω», έλεγε η Κατίνα Οικονόμου-Μαρτίνη, «ότι πολύ καιρό μετά την τραγωδία, η εκκλησία από τη δεξιά μεριά ήταν άδεια από άντρες και από την αριστερή γεμάτη γυναίκες μαυροφόρες».
     «Κοριτσάκια εμείς, μας είπαν οι μεγαλύτερες γυναίκες να πατάμε δυνατά με τα πόδια μας, για να καθίσει το χώμα που τους είχαμε θάψει, για να μην τους ξεθάβουν τα σκυλιά και τ’ αγρίμια. Έβλεπα τότε να γίνεται ένας βουβός “χορός” πάνω στους τάφους», μαρτυρεί η Φρατζέσκα Νίκα.
     «Δυστυχισμένες γυναίκες, οι οποίες είχανε διπλό ρόλο: Να μπορέσουν να δουλέψουν, και πώς να δουλέψουν, να μας ζήσουν και να μας διαπαιδαγωγήσουν», λέει άλλη μαρτυρία, μικρού παιδιού τότε.
     Για τις Καλαβρυτινές μάνες, που αυτές σήκωσαν στους ώμους τους το μεγαλύτερο και ασήκωτο βάρος της θηριωδίας, λέει σε άλλη στροφή του ποιήματός του ο Κωνσταντίνος Νικολόπουλος-Καμενιανίτης:
                            Ιώβειες Καλαβρυτινές μανάδες, δοξασμένες,
                            μια τύχη το’ φερε κακή, να’ στε μαυροντυμένες.
                            Μα πάλι μέσα στην καρδιά, θα βρουν οι ελπίδες δρόμο,
                            θα γιατρευτούνε κι οι πληγές, αγάλια με το χρόνο.
     Γιατί η Καλαβρυτινή Μάνα, ξαναγέννησε τα Καλάβρυτα και μεγαλούργησαν και μεγαλουργούν και φωνάζουν δυνατά: «Όχι πια πόλεμοι». «Ποτέ πια άλλα Καλάβρυτα», αλλά και δεν θα πάψει ο μαρτυρικός αυτός τόπος να διεκδικεί επιτακτικά τις γερμανικές αποζημιώσεις, όσο αυτές μένουν ανεκπλήρωτες, όσο η θηριωδία δεν αναγνωρίζεται.
     Θα τελειώσω την ομιλία μου με το ποίημα μου ΚΑΛΑΒΡΥΤΙΝΗ ΓΗ, που έχει μεταφραστεί και σε άλλες γλώσσες και συμπεριλαμβάνεται και σε ξένες εκδόσεις
 
                           Γη, που σπαρμένη κόκαλα και ποτισμένη μ’ αίμα,
                           γη, Λευτεριάς ξημέρωμα και ιστορίας θρέμμα,
                           γη, ρωμιοσύνης καύχημα και δόξας περηφάνια,
                           που τ’ όνομά σου ακούγεται ως τα εφτά ουράνια,
                           που ήρωες στεφάνωσες και τάγματα μαρτύρων,
                           που ’χεις αγάπη ζηλευτή ευεργετών απείρων,
                           που και η φύση απλόχερα σε στόλισε με χάρη,
                           με κάνεις όλο να ριγώ, να είμ’ όλο καμάρι,
                           να προσκυνώ μ’ ευλάβεια τα άγια χώματά σου,
                           Καλάβρυτα, πατρίδα μου! Να ζουν τα ιδανικά σου!
    
     Στο πρόσωπό σας, κύριε πρόεδρε, τα Καλάβρυτα ευχαριστούν το Σύλλογο Πελοποννησίων Γαλατσίου για τη σημερινή εκδήλωση χρέους.

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 15.12.2024

(Σύντομο βιογραφικό σημείωμα δείτε ΕΔΩ)