Καθημερινές φράσεις με ρίζες στην αρχαιότητα (ΜΕΡΟΣ Β΄)

 (Μπορείτε να δείτε/διαβάσετε και το ΜΕΡΟΣ Α΄ ΕΔΩ)

Το φυτό "φλώμος", που μας... φλωμόνει στα ψέματα!

 
«Αποδιοπομπαίος τράγος»: Σύμφωνα με μια παλιά Αιγυπτιακή και Ιουδαϊκή συνήθεια, οι τελετές των θυσιών άρχιζαν με δύο τράγους. Ο ένας εξ αυτών θυσιαζόταν, ύστερα από κλήρωση μεταξύ των δύο προς εξιλασμόν, ο άλλος αφηνόταν ελεύθερος, αφού πρώτα ο ιερέας της τελετής «εναπόθετε» στο κεφάλι του το αμάρτημα/τα αμαρτήματα ολοκλήρου της φυλής. Ο τράγος αυτός που «απεπέμπετο» εθεωρείτο «αμαρτωλός» και δεν επιτρεπόταν να τον πλησιάζουν «δίκαιοι» άνθρωποι! Στη σημερινή  επανάληψη η έκφραση λέγεται για κάποιον που είναι απορριπτέος από μια κοινωνία, λόγω πολύ σοβαρού παραπτώματος.   
«Δουλεύει σαν το σκυλί»: Αν και το σκυλί τον τελευταίο καιρό το βλέπουμε να καλοπερνάει και τη ζωή που του προσφέρεται  να την ζηλεύουν πολλοί άνθρωποι, φαίνεται ότι η φράση περιέγραφε τα τσοπανόσκυλα, που βρίσκονται σε πλήρη ετοιμότητα  νυχθημερόν, επιφορτισμένα με τη φύλαξη του κοπαδιού από τα αρπακτικά ζώα του δάσους, με τα οποία πολλές φορές χρειάζεται να δώσουν σκληρές μάχες. Αναφορά στο σκυλί κάνει και ο Αισχύλος στην τραγωδία του «Αγαμέμνων»: «…Τους θεούς παρακαλώ να με γλιτώνουν από τα βάσανα αυτά, που ολάκερο ένα χρόνο σαν το σκυλί στις στέγες των Ατρειδών …».
«Έκανε τζίρο»: Η εμπορική ορολογία της καθημερινότητας «τζίρος», προέρχεται από την Ενετική ziro, προερχόμενη και αυτή από την Ελληνική «γύρος», εννοώντας το «γύρο» του (γυρολόγου) εμπόρου.
«Κάθαρμα»: Η φράση «είναι κάθαρμα» συνηθίζεται να λέγεται σε δεύτερο ή τρίτο πρόσωπο για άτομα κακής διαγωγής. Προφανώς έχει επικρατήσει από τους αρχαίους χρόνους, που όταν σε μια πόλη εκδηλωνόταν επιδημία, έκαναν μέχρι και ανθρωποθυσίες, για να εξευμενίσουν τους θεούς. Του θυσιαζόμενους τους ονόμαζαν «καθάρματα», λέξη από την οποία προέρχεται και η λέξη «κάθαρσις».
«Κάθε κατεργάρης στον πάγκο του»: Όταν οι μηχανές ήταν ακόμα άγνωστες στα καράβια, η κίνησή τους επιτυγχανόταν από του κωπηλάτες, οι οποίοι στα κουρσάρικα πλεούμενα πολλές φορές ήταν κατάδικοι, άνθρωποι των κάτεργων, «κατεργάρηδες». Σαν δεν φυσούσε ούριος άνεμος να δώσει κίνηση στο καράβι, η δυνατή φωνή του καπετάνιου έδινε την εντολή στους κωπηλάτες να καθίσουν στους μακρείς ξύλινους πάγκους και να κινήσουν το σκάφος με τα κουπιά. Λέγεται ότι η διαταγή δινόταν με αυτά τα λόγια: «κάθε κατεργάρης στον πάγκο του». Η φράση έμεινε ατόφια και με παρόμοια σημασία: Μετά από κάποιο διάλειμμα ή διακοπές, ο καθένας επιστρέφει στη δουλειά του/στο πόστο του. 
«Και οι τοίχοι έχουν αυτιά»: Από τους αρχαιότατους χρόνους η άμυνα μιας πόλης ήταν τα τείχη της, που κατασκευάζονταν από δούλους ή κατάδικους. Οι μηχανικοί, όμως, ήταν άνθρωποι της απολύτου εμπιστοσύνης των αρχόντων κάθε πόλης. Λέγεται ότι ενδιάμεσα στα τείχη της Ακροκορίνθου υπάρχουν «μυστικές» κι αόρατες κεραμοσωλήνες, που μέσω αυτών μεταφερόταν ο ήχος από τη συνομιλίες στα υπόγεια στις επάλξεις του πύργου. Τα υπόγεια χρησιμοποιούσαν για φυλακές και από το άνω μέρος των τειχών (τις επάλξεις) ο έμπιστος φρουρός του άρχοντα φρουρός παρακολουθούσε μέσω των κεραμικών «ωτίων» και ενημέρωνε σχετικά το αφεντικό του. «Έχουν κι οι τοίχοι αυτιά», λέμε και σήμερα, όταν προτρέπουμε τους συνομιλητές μας να μιλούν πολύ χαμηλόφωνα, για να μην μας ακούσει κανείς. Η σημερινή σημασία της λέξης κατεργάρης, είναι πονηρός,  άνθρωπος με δόλιες διαθέσεις.
«Κάτσε στ’ αυγά σου»: Η κότα που κλωσάζει τ’ αυγά της (κλώσα), δεν μετακινείται από τη θέση της και γι’ αυτή της την στασιμότητα την οδηγεί το ένστικτό της. Θα μετακινηθεί μόνο για λίγο, για το φαγητό της και τη σωματική της ανάγκη. Η μεταφορική αυτή σημασία στον άνθρωπο έχει την έννοια του «κάτσε ήσυχος» - «μην ανακατεύεσαι σε ξένες υποθέσεις». Παρόμοια φράση χρησιμοποιούσαν παραφθαρμένη και ο Όμηρος και ο Δημοσθένης.
«Μας φλόμοσε στα ψέματα»: Φλόμος ή φλώμος είναι γενικότερη ονομασία φυτών της οικογένειας βερβάσκον. Ένα είδος της οικογένεια αυτής, με την ίδια ονομασία, είναι ήπιο δηλητηριώδες, που χρησιμοποιείται και σε παράνομη ερασιτεχνική αλιεία. Σε δρόμους (χωματόδρομους τότε) της παλιάς Αθήνας που δεν είχαν καθαριστεί καλά, έντονες ήταν οι αναθυμιάσεις του φυτού φλώμος, που φύτρωνε δεξιά κι αριστερά. Η δυσοσμία που ενοχλούσε τους κατοίκους της πόλης, έμεινε και ως παροιμιώδης έκφραση για ορισμένους που δημιουργούν «αποπνικτική ατμόσφαιρα» με τα ψέματά τους. Λέγεται, όμως, και σε περιπτώσεις έντονη δυσοσμίας, όπως συνέβαινε και στην παλιά Αθήνα: "Φλομόσαμε από τη βρώμα" ή "μας φλόμοσε η βρώμα του". 
«Μήλον τη έριδος»: Όταν κάποιος προκαλεί με τις αρχές του και με τη στάση του οπαδούς του και αντιπάλους του, οι οποίοι ερίζουν μεταξύ τους, τότε γίνεται «μήλον της έριδος». Η Έρις ήταν αδελφή του θεού του Πολέμου Άρη και κατά τον Ησίοδο κόρη τη νύχτας, μητέρα όλων των κακών και χαιρόταν κάθε φιλονικία. Στο γάμο του Πηλέα και της Θέτιδας, γονέων του Αχιλλέα, από τη ζήλεια της που δεν την είχαν καλέσει, πήγε κι έριξε ανάμεσα στις προσκεκλημένες θεές, την Ήρα, την Αθηνά και την Αφροδίτη, ένα μήλο με την επιγραφή «να το πάρει η  πιο όμορφη». Ο Πάρις που ορίστηκε κριτής, το έδωσε στην Αφροδίτη. Η κρίση αυτή έφτασε αργότερα να έχει σαν επακόλουθο τον Τρωικό πόλεμο και το «μήλο της Έριδος» έμεινε παροιμιώδης έκφραση για κάτι που γίνεται αφορμή φιλονικίας και επεισοδίων ή για κάτι που διεκδικούν πολλοί και όχι με ειρηνικούς τρόπους.
«Την περνώ ή την πέρασα Σπαρτιάτικα»: Γνωστή η λιτή διατροφή των αρχαίων Σπαρτιατών, από την οποία προέρχεται και η συνήθης αυτή έκφραση, π.χ. σε περιόδους νηστείας ή και φτώχιας. Από την «αναγκαστική» νηστεία λόγω φτώχιας, προέρχεται και η παροιμία «νηστεύει ο δούλος του Θεού, γιατί ψωμί δεν έχει».  «Την έβγαλα Σπαρτιάτικα» ακούγεται κάποιες φορές και από εργάτες που δεν τους πρόσεξαν με καλό και αρκετό φαγητό οι εργοδότες τους.
«Το μαρτύριο του Ταντάλου»: Έτσι συνηθίζουμε να λέμε μεταφορικά, όταν μια μεγάλη περιπέτεια ή ένας κίνδυνος μας βασανίζει πολύ. Η φράση προέρχεται από το βασιλιά τη Τανταλίδας (Λυδία και Φρυγία), που κάλεσε κάποτε σε συμπόσιο τους θεούς και τους πρόσφερε βραστό το γιο του Πέλοπα! Αυτή του η ενέργεια ήταν εκείνη που εξόργισε τους καλεσμένους του, αφού είχαν προηγηθεί κι άλλες που τους προσέβαλαν και αποφάσισαν να τον τιμωρήσουν. Ο Όμηρος τον παρουσιάζει τον Τάνταλο βυθισμένον σε μια λίμνη, στις όχθες της οποίας υπήρχαν καρποφόρα δέντρα. Μόλις άπλωνε τα χέρια του να φτάσει τους καρπούς τους, εκείνα ξαφνικά ψήλωναν και όταν έσκυβε να πιεί νερό η λίμνη τραβούσε τα νερά της. Κατά τον Πίνδαρο και τον Ευριπίδη το μαρτύριο ήταν διαφορετικό: Κρεμόταν μια μεγάλη πέτρα πάνω από το κεφάλι του και από στιγμή σε στιγμή θα μπορούσε να πέσει και να τον «λιώσει». Και τις δύο αυτές εκδοχές απέδωσε ο ζωγράφος Πολύγνωτος.
«Τον Αύγουστο που είναι παχιές οι μύγες»: Στην αρχαία Ολυμπία γίνονταν  τα δεήσεις στο Δία τα καλοκαίρια, ν’ απαλλάξει ο «πατέρας» θεός του ανθρώπους από τα πολλά και μεγάλα σμήνη μυγών στην περιοχή. Τα σμήνη αυτά έγιναν και παροιμιώδης έκφραση και απειλή για απείθαρχους: «Θα σε στείλω τον Αύγουστο στην Ολυμπία να κάνεις παρέα με τις μύγες». Οι θεατές των Ολυμπιακών αγώνων εκεί υπέφεραν πολύ από τις «μυγοεπιθέσεις», δεδομένης και της ζέστης, της πολυκοσμίας και των μειωμένων ποσοτήτων νερού. Όταν ο Θαλής ο Μιλήσιος πήγε σε μεγάλη ηλικία να παρακολουθήσει για τελευταία φορά τους αγώνες, πέθανε εκεί από ανακοπή, που ενδεχομένως προήλθε από δυσφορία. Ίσως η γνωστή μας σήμερα «ευχή», «να ’σαι καλά τον Αύγουστο, που ’ναι παχιές οι μύγες», είναι απήχηση στα χρόνια εκείνα και στο θλιβερό γεγονός του θανάτου εκεί ενός εκ των επτά σοφών της αρχαίας Ελλάδος.
«Του ήρθε κεραμίδα»: Πολύ συνηθισμένη και επαναλαμβανόμενη έκφραση για κάποιον που βρέθηκε προ  μεγάλης δυσαρέστου εκπλήξεως ή που του προέκυψε μια απρόσμενη συμφορά και προέρχεται από το τέλος του βασιλιά Πύρρου της Ηπείρου. Πολεμώντας στο Άργος, δέχθηκε ένα ελαφρύ χτύπημα με το δόρυ ενός στρατιώτη. Προσπαθώντας να αντεπιτεθεί, και ενώ είχε βγάλει την προστατευτική περικεφαλαία του, δέχθηκε ένα κεραμίδι στο κεφάλι από την μητέρα που στρατιώτη, που ήταν στη στέγη και παρακολουθούσε τη σώμα με σώμα μάχη.
«Του σκοινιού και του παλουκιού»: Μία μορφή τιμωρίας των μεγάλων εγκληματιών στην αρχαιότητα, ήταν να τους δένουν σε μεγάλους πασσάλους, μέχρι να πεθάνουν. Η φράση σήμερα χαρακτηρίζει άτομα με πολύ βεβαρημένο ποινικό παρελθόν. Λέγεται, ακόμα, και για γυναίκες ελευθέρων ηθών.
Τρόπαιο της νίκης»: «Τρόπαιο» ήταν μένα πρόχειρο μνημείο που έστηναν οι νικητές στο πεδίο της μάχης ή όπου επραγματοποιείτο η «τροπή» της μάχης. Αρχικά αυτό ήταν ένας μεγάλο ξύλινος πάσσαλος, πάνω στον οποίο στερέωναν δοκάρια, που σ’ αυτά κρεμούσαν διάφορα λάφυρα που είχαν πάρει από τους νικημένους, π.χ. ασπίδες, κράνη κλπ. Από τη λέξη προέρχεται και ο τροπαιούχος ή τροπαιοφόρος. Στις μέρες μας έχει τη σημασία επάθλου μεγάλης αξίας για τον νικητή ή τους νικητές, που είναι συνάμα και αναμνηστικό της επικράτησής τους.
«Φτύνει τον κόρφο του»: Είναι μια κίνηση των προληπτικών, για να «διώξουν» μ’ αυτόν τον τρόπο κάποιο μακριά τους κάποιο κακό που τους απειλεί. Τη συχνή, θα έλεγε κανείς αυτή τακτική ορισμένων, συνήθιζαν και οι αρχαίο Μακεδόνες πολεμιστές, που πίστευαν έτσι ότι μειωνόταν η δύναμη του αντιπάλου.

Συνεχίζεται...
 
Πηγές: Τάκη Νατσούλη «Παροιμιώδεις Εκφράσεις»
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 17.3.2023

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html