Ο Ναός του αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος στο Λειβάρτζι (Καλαβρύτων) και άλλα ιστορικά στοιχεία του χωριού

Το κωδωνοστάσιο του ναΐσκου και η είσοδος στον αύλειο χώρο χιονισμένα
(Φωτογραφία: Λευτέρης Αβραμίδης)

     Σύμφωνα με την προφορική παράδοση, πρώτες εκκλησίες του Λειβαρτζίου Καλαβρύτων, ήταν του αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος στο Λειβάδι (πρώτος συνοικισμός του χωριού), ο άγιος Ανδρέας (αγ-Αντρίας) στο συνοικισμό Κατάκρη και οι «Παναγιές» (ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου), στην ίδια συνοικία, όπου και νεκροταφείο. Η προφορική αυτή παράδοση ενισχύεται και με κάποιες καταγραφές, αλλά και με ανθρώπινα οστά που βρέθηκαν στην περιοχή του νεκροταφείου. Σύμφωνα δε με γραπτά κείμενα, πρώτη εκκλησία-μοναστήρι στη συνοικία Μεσοχώρι (ή Μισοχώρι) ήταν της Αγίας Τριάδος, στη θέση «Θουγαίικα». Δυστυχώς, κανένα γραπτό στοιχείο δεν υπάρχει που να μαρτυρεί πότε αυτό κτίστηκε, πιθανολογείται όμως προς το τέλος του 16ου αιώνα και εξυπηρετούσε τις θρησκευτικές ανάγκες των πρώτων κατοίκων του χωριού. Το σημείο που έχει ανεγερθεί, οδηγεί στη σκέψη ότι επελέγη ώστε να μην είναι ορατή από την είσοδο του χωριού, αφού ήταν περίοδος τουρκοκρατίας. 
     Δεύτερη εκκλησία στη συνοικία Μεσοχώρι, είναι του αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος. Κατά πάσα πιθανότητα, ο ναός αυτός κτίστηκε σε ανάμνηση του ομώνυμου προϋπάρχοντος της πρώτης συνοικίας του χωριού, το Λειβάδι (βλ. περισσότερα στη συνέχεια του κειμένου). Αν και δεν έχουμε στοιχεία για την ακριβή χρονολογία ανέγερσής του, πιθανολογείται η εικοσαετία 1680-1700. Έχουμε, όμως, ακριβή στοιχεία για την αγιογράφησή του από τον ιερέα-αγιογράφο Αντώνιο, κείμενο του οποίου μας πληροφορεί ότι αγιογραφήθηκε το 1756. 
     Αν προσέξει κανείς το κείμενο του αγιογράφου, εύκολα διαπιστώνει ότι είχε λίγες γραμματικές γνώσεις. Αυτοί, όμως, οι πνευματικοί ταγοί με τα λαϊκά χαρακτηριστικά γνωρίσματα, αυτές οι πνευματικές Μορφές βοήθησαν με την ευσέβειά τους τον υπόδουλο, μα βαθιά θρησκευόμενο λαό να προσεύχεται και να παραμένει πιστός στην Ορθόδοξη Πίστη στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Με τα λίγα γράμματα, μα με τη μεγάλη ψυχή κράτησαν τη σπίθα της ελπίδας αναμμένη, μέχρι που έγινε μεγάλη φωτιά και αποτίναξε το ζυγό, ύστερα από τετρακόσια χρόνια.  

     Ο αγιογράφος Αντώνιος, προερχόταν από τα Νεζερά Καλαβρύτων. Λαϊκός ακόμη είχε αγιογραφήσει την ιστορική μονή Αγίας Τριάδος Λειβαρτζίου στην περιοχή της «Κατάκρης», το 1750. Η μονή αυτή είναι το δεύτερο μοναστήρι του χωριού, αφού το πρώτο (στα "Θουγαίικα") κρίθηκε ακατάλληλο, ύστερα από φθορές που υπέστη από μεγάλο σεισμό. Πολλά περισσότερα στοιχεία και για τα δυο αυτά μοναστήρια συμπεριλαμβάνονται σε βιβλίο μου, που ελπίζω «κάποια στιγμή» να εκδοθεί. Στο μεσοδιάστημα, από την αγιογράφηση της Αγίας Τριάδος και του αγίου Θεοδώρου, ο Αντώνιος είχε χειροτονηθεί ιερέας και παρέμεινε εφημέριος στο Λειβάρτζι. Λίγο αργότερα, το 1783, αγιογράφησε και τη μεσαία κόγχη του του ενοριακού ναού του αγίου Γεωργίου Λειβαρτζίου. Αξίζει, βεβαίως, να σημειώσουμε ότι ο «παπα-Αντώνης» αγιογράφησε ακόμα τη Μονή της Δίβρης (1746), το ναό Αγίων Πάντων και τη Μονή Αγίας Τριάδος στην Ακράτα (1751). Υπάρχει ακόμα μεγάλη πιθανότητα ο ίδιος να έχει αγιογραφήσει και το ναό των Αγίων Αναργύρων του κοιμητηρίου στο Αντρώνι Ηλείας.      

     Ο ναΐσκος του αγίου Θεοδώρου του Τήρωνα του «αϊ-Θόδωρου» για τους κατοίκους του χωριού, επεκτάθηκε το 1840, όπως προκύπτει από εντοιχισμένη σκαλιστή πέτρα πάνω ακριβώς από τη σημερινή του είσοδο, αφού και ο πληθυσμός της συνοικίας είχε εν τω μεταξύ αυξηθεί. Στις μέρες μας πλακοστρώθηκε και ο αύλειος χώρος, με τις φροντίδες του εκκλησιαστικού συμβουλίου. Πέριξ του ναού υπήρχε και νεκροταφείο, ένα από τα τρία του χωριού. Το πρώτο ήταν στην «Κατάκρη», στις «Παναγιές», ως προαναφέρθηκε, το δεύτερο του «αϊ-Θόδωρου» και το τρίτο πολύ κοντά στην πλατεία, στην εκκλησία του αγίου Βασιλείου. Μετά τη δημιουργία του νεκροταφείου στον ενοριακό ναό του αγίου Γεωργίου, τα τρία αυτά καταργήθηκαν και δεν υπάρχουν σήμερα, όπως δεν υπάρχει ούτε ο άγιος Βασίλειος, ούτε οι "Παναγιές".  

Η μεταγενέστερη είσοδος του ναού και η σκαλιστή εντοιχισμένη πέτρα (1840)
(Φωτογραφία: Λευτέρης Αβραμίδης)

     Ο μικρός ναός του αγίου Θεοδώρου του Τήρωνα, εξυπηρετεί και σήμερα τις θρησκευτικές ανάγκες του Μεσοχωριού, όπως και όλου του χωριού. Η μνήμη του μεγαλομάρτυρα γιορτάζεται στις 17 Φεβρουαρίου. Ο ναός γιορτάζει επίσης και το πρώτο Σάββατο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, στη σύναξη των αγίων Θεοδώρων Τήρωνα και Στρατηλάτη. Λόγω της ανάμνησης του θαύματος των κολλύβων την ημέρα αυτή, οι νοικοκυρές πάνε στην εκκλησία (κυρίως στον εσπερινό της παραμονής) μικρούς δίσκους («πιάτα») με κόλλυβα για τις ψυχές των κεκοιμημένων, όπου τελείται επιμνημόσυνη δέηση από τον ιερέα. Λειτουργίες γίνονται αρκετές φορές το χρόνο από πιστούς στο ναΐδριο, όπως και μυστήρια. Αξέχαστες μένουν και οι κατανυκτικές Λειτουργίες του Μεγάλου Σαββάτου, που τελούσε εκεί ο εφημέριος του χωριού, μακαριστός παπα-Σωτήρης Κλεπετούνας.

Η θέα από το ναό προς την είσοδο – έξοδο του χωριού είναι φανταστική!
Στη σκεπή διακρίνεται η προέκταση
(Φωτογραφία: Λευτέρης Αβραμίδης)

     Η μεγάλη ευεργέτιδα Αικατερίνη Μέγαρη, το γένος Παλαιολόγου, από το Μεσοχώρι, που έζησε και δραστηριοποιήθηκε επαγγελματικά στην Τεργέστη, μεταξύ πολλών άλλων δωρεών που έκανε στο χωριό, δώρισε το 1846 και ιερατικά άμφια στον άγιο Θεόδωρο. 

 

Άλλα ιστορικά στοιχεία 

     Αρχαιότερος συνοικισμός του Λειβαρτζίου είναι το Λειβάδιον (Λειβάδι), του οποίου ο πληθυσμός φαίνεται να αυξήθηκε στο τέλος του 4ου μ.Χ. αιώνα. Ήταν η εποχή που καταστράφηκε η Αρχαία Ψωφίδα από δύο αίτια: τους μεγάλους σεισμούς της Αχαΐας και την επιδρομή των Γότθων υπό τον Αλάριχο, το 398. Πολλοί κάτοικοι της ένδοξης αυτής αρχαίας πόλης αναζήτησαν καταφύγιο στις ορεινότερες περιοχές, μεταξύ των οποίων και το Λειβάδι. Απειλούμενοι όμως και εκεί από εχθρικές επιδρομές και τον επικίνδυνο χείμαρρο της Άτσουχας, μια μερίδα κατοίκων μετακινήθηκε ακόμα πιο βόρεια, στην κοιλάδα της Κατάκρης, ως ασφαλέστερη, η οποία εκτιμάται ότι είχε αρχίσει να καλλιεργείται και να κατοικείται στα χρόνια της Γέννησης του Χριστού.

     Η πρώτη ονομασία της νέας αυτής συνοικίας πρέπει να ήταν Λειβαδίτσιον (Λειβαδίτσι), που σημαίνει μικρό Λειβάδι, ενώ η ονομασία Κατάκρη πρέπει να δόθηκε αρκετά αργότερα και σε αντιδιαστολή με το άλλο άκρο του χωριού, την Απανάκρη, όταν αυτό κατοικήθηκε (επάνω-«απάνου» άκρη και κάτω «κάτου» άκρη). Ο δεύτερος αυτός συνοικισμός αναπτύχθηκε περισσότερο στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, κάτι που αποδεικνύεται και από την ανέγερση των δύο εκκλησιών, που σήμερα δεν σώζονται: του Αγίου Ανδρέα (Αγ-Αντρία) και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Παναγιές), ως προαναφέρθηκε. Το τοπωνύμιο Παναγιές, που είναι και στις μέρες μας γνωστό σαν "Τομαραίικο αμπέλι", βρίσκεται βόρεια της μονής Αγίας Τριάδος κι αμέσως μετά το ρέμα (λαγκάδι) που κατεβαίνει από τον ορεινό όγκο του Κούρου. Η ύπαρξη του παλιού εκείνου νεκροταφείου επιβεβαιώθηκε και πριν λίγα χρόνια, όταν κάτοικος του χωριού ξεκινώντας να χτίσει μικρή αγροικία εκεί, βρήκε ανθρώπινα οστά, ενώ έσκαβε τα θεμέλια. Οι μεγαλύτεροι μάς αφηγούνταν πως οι πέτρες που βρίσκονται στην ομαλή εκείνη περιοχή είναι, πιθανόν, ταφόπλακες.

     Συν τω χρόνω όμως και πριν το τέλος του 15ου αιώνα, που οι τούρκοι κατακτητές έφτασαν στην περιοχή, τόσο οι κάτοικοι του Λειβαδιού, όσο και της Κατάκρης, φαίνεται να είχαν επεκταθεί στο Μεσοχώρι ή Μισοχώρι, έχοντας κτίσει εκεί τα πρώτα ποιμνιοστάσια και αγροικίες, που τα χρησιμοποίησαν ως υποτυπώσεις κατοικίες. Εδώ η δασώδης περιοχή με τις πολλές πηγές, την ξυλεία, τις μικρές, αλλά σημαντικές καλλιεργήσιμες εκτάσεις και τους βοσκότοπους τούς εξασφάλιζε σχετική ευπορία. Αν και ορισμένοι υποστηρίζουν ότι η ονομασία της μεγάλης αυτής συνοικίας («Μισοχώρι») προέρχεται από το ότι ήταν το «μισό χωριό», η επικρατέστερη άποψη είναι διαφορετική: Ήταν στη μέση του χωριού, μεταξύ Κατάκρης και Απανάκρης. Ο νέος αυτός συνοικισμός, εξασφάλιζε ακόμα ένα πλεονέκτημα στους κατοίκους του: λειτούργησε ως κρησφύγετο, αφού μπορούσαν να ελέγχουν τη μοναδική είσοδο του χωριού (τη "μπασά"), για πιθανή εισβολή των κατακτητών. Παράλληλα, τα επόμενα χρόνια ο πληθυσμός της συνικίας συνέχισε να αυξάνει, για να γίνει ο "Αρχοντομαχαλάς", κι αυτό γιατί ήλθαν να κατοικήσουν εύπορες οικογένειες από μακρινές περιοχές, μεταξύ των οποίων του Αναγνώστη Παπαδόπουλου από το Μυστρά, του Ζαφείρη Μητρόπουλου από το Άργος, του Καπετάνου, του Λάμψα, του Πλανήτερου, όπως μας πληροφορούν ιστορικές πηγές.  

     Πολλά-πάμπολλα στοιχεία για τον ναό του αγίου Θεοδώρου, συμπεριλαμβμάνονται στοι περισπούδαστο βιβλίο του Πανεπιστημιακού καθηγητή κ. Στέλιου Μουζάκη, που εκφόθηκε πολύ πρόσφατα. Μπορείτε να δείτε-διαβάσετε περισσότερα γι' αυτό ΕΔΩ.

Ονομασία του Λειβαρτζίου:
 
     Όπως μαθαίνουμε από τους Λειβαρτζινούς συγγραφείς Περικλή Δουδούμη και Αθανάσιος Λέλο, από το Λειβάδιον – Λειβαδίτσιον (εκ του λείβω=σταλάζω νερό) προήλθε και η ονομασία του χωριού, ως εξής: Από τη λέξη Λειβαδίτσιον, συγκόπτεται το πρώτο ι, όπως σιτάρι-στάρι, το δε δ μετατρέπεται σε ρ, όπως κλαδί-κλαρί και σχηματίζεται η λέξη Λειβάρτσι. Το «τσ», όμως, συγχωνεύεται σε ζ και προκύπτει η λέξη Λειβάρζιον. Nα σημειωθεί πως και στην «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως», του Σπυρίδωνος Τρικούπη, αναφέρεται ως Λειβάρτσι, ενώ στα απομνημονεύματα του Φωτάκου και στα βιβλία των Λειβαρτζινών συγγραφέων ως Λειβάρζιον. Αργότερα, και σε επίσημα κρατικά έγγραφα (π.χ. ΦΕΚ 256Α-28/08/1912), καθώς επίσης και στην πρώτη σφραγίδα της κοινότητος η ονομασία του χωριού είναι Λειβάρτζιον. 

Αποτύπωμα παλαιότερης σφραγίδας της κοινότητος
Το Λειβάρτζι είναι ένα από τα χωριά της περιοχής που διεκδικεί
τον άθλο του Ερυμάνθειου Κάπρου του Ηρακλή στον τόπο του! 

--------------------------------------------------------

Πηγές: 

-  Περικλή Π. Δουδούμη ή Ντουμτούμη: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΩΜΟΠΟΛΕΩΣ ΛΕΙΒΑΡΖΙΟΥ ΤΩΝ ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ.

-  Αθανασίου Θ. Λέλου: ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΨΩΦΙΔΟΣ ΚΑΙ ΛΕΙΒΑΡΖΙΟΥ.

-  Αθανασίου Τζώρτζη: ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ.

* Μπορείτε να δείτε/διαβάσετε περισσότερα για τη συνοικία Μεσοχώρι, σε παλαιότερο άρθρο μου στην ηλεκτρονική εφημερίδα ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ ΝΕWS, ΕΔΩ

Νίκος Χρ. Παπακωνστανόπουλος, 14.2.2021

https://nikolpapak.blogspot.com/2017/05/blog-post_22.html