Λαογραφικά της φωτιάς

     Για τον Τιτάνα Προμηθέα, που έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την έδωσε στους ανθρώπους, υπάρχουν πολλές εκδοχές της μυθολογίας. Για να τιμωρηθεί, όμως, τόσο αυστηρά και φρικτά από τον Δία για την ενέργειά του αυτή, αλυσοδεμένος στην κορυφή του Καυκάσου κι ένας αετός να του κατέτρωγε το συκώτι κάθε μέρα, σημαίνει ότι η φωτιά ήταν κάτι πολύτιμο για τους θεούς, που δεν έπρεπε να την ξέρουν οι άνθρωποι! Κι αν αναλογιστεί κανείς, πως στη σύγχρονη εποχή της ταχύτητας του φωτός υπάρχουν άνθρωποι που ακόμα ανάβουν φωτιά με τη μέθοδο της τριβής των ξύλων, εύκολα φαντάζεται το πόσο μπροστά, αλλά και πόσο «πίσω» είναι ακόμα η ανθρωπότητα!
     Απαραίτητη για το μαγείρεμα τη θέρμανση, το φωτισμό, την τεχνολογία, και πολλές ακόμα χρήσεις, έφερε επανάσταση στη ζωή του ανθρώπου με την ανακάλυψή της. Αξιοσημείωτο ότι χρήσεις της προ πολλών εκατοντάδων αιώνων, βρίσκουν και σήμερα την ίδια εφαρμογή, π.χ. στη διαμόρφωση των μετάλλων. Εξ ίσου αξιοσημείωτη η συμβολή της στη συγκέντρωση της οικογένειας γύρω από το τζάκι, όπως και προ Χριστού, που η θεά Εστία μεριμνούσε για την οικογένεια και την οικογενειακή ζωή.
     Εκτός από τις επιστημονικές έρευνες που το καταδεικνύουν, όλοι μας έχουμε διαπιστώσει τη χαλάρωση και την αποβολή του άγχους και του στρες που νοιώθουμε κοντά της, όταν απολαμβάνουμε την πολύτιμη ζεστασιά της το χειμώνα στο τζάκι κι ακούμε τη «φωνή» της από τις φλόγες της που τρεμοπαίζουν. Το σκάσιμο των ξύλων είναι η δική τους διαμαρτυρία για την προς χάρη μας θυσία τους! Απόλυτα δικαιολογημένα, λοιπόν, έλεγαν οι γονείς μας και οι παππούδες μας ότι «η φωτιά είναι παρέα»! Και, οπωσδήποτε, καθόλου τυχαίο που το πατροπαράδοτο τζάκι δεν έχει χάσει την αίγλη του και την αξία του, παρ’ όλο που η τεχνολογία κινείται με πολύ μεγάλες ταχύτητες.  Όσο όμως είναι ευεργετική η φωτιά, πολύ περισσότερο μπορεί να αποβεί  καταστροφική, αν δεν προσεχθεί.
     Πολλές παροιμίες, πολλά τα τραγούδια της, αλλά και πολλά τα έθιμά της και όχι μια φορά το χρόνο. Το δωδεκαήμερο φροντίζουν να καίει συνέχεια, μέρα και νύχτα, για να μην μπαίνουν οι Καλικάντζαροι στο σπίτι. Συνηθισμένο κι ένα μαγκάλι αναμμένα κάρβουνα στο μύλο τις μέρες αυτές, αφού οι Καλικάντζαροι τη φοβούνται και θα το σκεφτούν πολύ να μπουν να πειράξουν το μυλωνά, ν’ ανακατέψουν και να μαγαρίσουν το αλεύρι και να προκαλέσουν ζημιές στο μύλο.
     Το τηρούμενο έθιμο των ημερών των Χριστουγέννων και της πρωτοχρονιάς, «το πάντρεμα» ή κατ’ άλλους το «αρραβώνιασμα της φωτιάς», αποκτά πάντα τελετουργικό χαρακτήρα και με διάφορες παραλλαγές από περιοχή σε περιοχή. «Πάντρεμα» ή «αρραβώνιασμα» είναι ξύλα από διαφορετικά δέντρα που βάζουν να καούν μαζί.   Κάποιοι χύνουν επάνω σ’ αυτά λίγο λάδι και λίγο κρασί, ψάλλοντας τροπάρια των ημερών ή τραγουδώντας ανάλογα. Ο αριθμός των ξύλων ή το είδος του δέντρου συμβολίζει το νοικοκύρη, τη νοικοκυρά και τα άλλα μέλη της οικογένειας και το τελετουργικό γίνεται για την υγεία τους, την ευτυχία τους και την ευημερία του σπιτιού. Σύμφωνα με κάποιες δοξασίες, εκείνη την ώρα που δεν αλλάζει μόνο ημέρα, αλλά και χρόνος, όποια ευχή η όποια κατάρα και αν κάνει ο άνθρωπος αυτή «θα πιάσει τόπο».
     Στην Ήπειρο αλλά και σε άλλες περιοχές, γυρνώντας από την εκκλησία ανήμερα τα Χριστούγεννα, πρώτη τους δουλειά είναι να βάλουν στο τζάκι χλωρά κλαριά από πουρνάρι και τη στιγμή που καίγονται εύχονται να γεννιούνται θηλυκά ζωντανά, για να μεγαλώσει το κοπάδι. Στην πόλη των Ιωαννίνων, αλλά και σε άλλες πόλεις και χωριά της Ηπείρου, το βράδυ της αποκριάς πρωταγωνιστούν οι γνωστές «τζαμάλες»: Πολύ μεγάλες φωτιές σε κάθε πλατεία, όπου μέχρι το ξημέρωμα της Καθαράς Δευτέρας γύρω της τραγουδούν και χορεύουν μεταμφιεσμένοι. Σε μια άκρη της φωτιάς βράζει μεγάλο καζάνι με φασολάδα για τους συμμετέχοντες και τους περαστικούς.

Τζαμάλες στα Γιάννενα
(Φωτογραφία: https://www.travelstyle.gr/tzamales-apokriatiko-ethimo-iwannina-gledi/)

     Πρωταγωνιστικός ο ρόλος της φωτιάς και στα έθιμα του αϊ-Γιάννη του Κλήδονα (24 Ιουνίου-κυρίως όμως την παραμονή το βράδυ). Για το «πήδημα της φωτιάς» το βράδυ αυτό, υπάρχουν διάφορες δοξασίες: Άλλοι λένε πως έτσι… φύγουνε οι ψύλλοι και οι κοριοί! Κάποιοι κάνουν ευχές για καλή υγεία και απαλλαγή από κάθε κακό. Για άλλους το έθιμο προβάλλει τη διάσταση της καθαρτήριας δύναμής της. Ορισμένοι κρατούν μια πέτρα και τη στιγμή του πηδήματος την πετούν πίσω, να φύγουν/να μείνουν πίσω και μακριά όλα τα κακά. Εδώ δεν έλειπαν, φυσικά, και τα… παρατεταγμένα ανδρικά μάτια, κοιτάζοντας διακριτικά αδιάκριτα τη στιγμή που τα κοριτσόπουλα πήδαγαν τη φωτιά, αφού το παντελόνι ήταν αυστηρά ανδρικό ένδυμα!
     Όταν η φωτιά δεν ανάβει εύκολα, της λέμε «γλυκόλογα» και την «καλοπιάνουμε»! Της «λέμε» ότι «θα ψήσουμε πολλά κρέατα, θα μοσχοβολήσει το σπίτι, η γειτονιά, ο μαχαλάς και το χωριό ολόκληρο»! Τότε αυτή «χαίρεται» και ανάβει! Δεν τη βλαστημάμε, δεν τη μουτζώνουμε κι ούτε της γυρίζουμε την πλάτη, γιατί είναι γρουσουζιά. Ένα αναμμένο ξύλο (δαυλί) μας προστατεύει από τα ξωτικά και τον «οξαποδώ, τη νύχτα που θα βγούμε έξω. Αν δεν μπορούμε να έχουνε ή να κρατήσουμε δαυλί, ένα αναμμένο τσιγάρο κάνει το ίδιο. Όταν κατά την καύση των ξύλων απελευθερώνονται αέρια από εγκλωβισμένη σε αυτά υγρασία και η φωτιά «φυσάει», τότε ή κάποιος μας μελετάει, ή κάποιος μας γλωσσοτρώει. Θεωρείται και το καταλληλότερο μέσο να λυθούν (να καούν) τα κάθε είδους αντικείμενα που έχουν χρησιμοποιηθεί για τα μάγια, εφ’ όσον βρεθούν και αφού «διαβαστούν» από «ειδικούς».
 
     Γνωστές παροιμίες κα παροιμιώδεις εκφράσεις:
-  Το στραβό ξύλο στη φωτιά θα σ(ι)άξει.
-  Μην παίζεις με τη φωτιά.
-  Βάζω τα χέρια μου στη φωτιά (για κάποιον).
-  Πέφτω στη φωτιά (για κάποιον).
-  Άλλος ανάφτει τη φωτιά κι άλλος τη συνταυλάει.
-  Καπνός χωρίς φωτιά δεν βγαίνει.
-  Μην ανάβεις φωτιές που δεν μπορείς να σβήσεις.
-  Μη βάζεις φωτιές.
-  Φωτιά και λάβρα.
-  Το νερό με τη φωτιά φίλοι δεν γίνονται.
-  Η φωτιά με τ’ άχυρα δεν κάνουν μαζί.
-  Μην παίζεις με τη φωτιά.
--------------------------------
 
Πηγή: Εγκυκλοπαίδεια «ΕΛΛΑΔΙΚΗ»
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 11.2.2021

https://nikolpapak.blogspot.com/2017/05/blog-post_22.html