Έθιμα, γιορτές, λαογραφικά και συνήθειες του Μάρτη

     Γεμάτος έθιμα και συνήθειες ο τρίτος μήνας του χρόνου και σίγουρα όχι τυχαία, αφού είναι ο πρώτος της άνοιξης, αλλά και οι γιορτές που έχει δεν είναι λίγες. Αν και η όμορφη εποχή της νιότης και της αισιοδοξίας αρχίζει επίσημα στις 21, ημέρα της εαρινής ισημερίας, ο λαός μας τη γιορτάζει από την πρώτη κιόλας μέρα του με διάφορες εκδηλώσεις, αλλάζοντας έτσι τη διάθεση των ανθρώπων από τη βαρυχειμωνιά που σιγά-σιγά αφήνουμε πίσω.

     Μάρτιος, λοιπόν, ή Μάρτης  στη «καθημερινή γλώσσα» και η αστάθεια του καιρού είναι συνεχές φαινόμενο και όχι μόνο μια φορά την ημέρα, γι’ αυτό και η λαϊκή σοφία τον «στολίζει» με διάφορα «κοσμητικά επίθετα», όπως «γδάρτης», «παλουκοκαύτης», «πεντάγνωμος», «κλαψομάρτης». 

      «Ο Μάρτης είναι “σκληρός” μήνας και όπως και να ’χει, θα τα βγάλει “γδαρτικά” του», μας έλεγαν οι μεγαλύτεροι. Και τη «σκληράδα» του την έχει δείξει από τότε που «σακάτεψε» στο ξύλο τον προκάτοχό του, το Φλεβάρη, που του ήπιε το κρασί. Σύμφωνα μ’ έναν πολύ γνωστό λαϊκό μύθο, κάποτε οι δώδεκα μήνες είχαν ένα μεγάλο αμπέλι και το δουλεύανε όλοι μαζί. Το κρασί που βγάζανε ήταν πολύ, γι’ αυτό και είχαν κι ένα πολύ μεγάλο βουτσί (κρασοβάρελο) για να το χωράει. Είχαν ανοίξει και δώδεκα τρύπες στο βουτσί και ο καθένας έπινε μόνο από τη δικιά του, χωρίς να παραβιάζει τη συμφωνία που είχανε κάνει. Η τρύπα του Φλεβάρη, όμως, ήτανε ψηλά και κάθε χρόνο στέρευε νωρίς. Μια φορά τον βρήκε ο Μάρτης να πίνει από τη δικιά του, που ήταν χαμηλότερα. Δε χάνει καιρό, λοιπόν, αρπάζει  ένα μεγάλο ξύλο που βρήκε μπροστά του και «πού σε πονεί και πού σε σφάζει». Τα χτυπήματα ήταν σοβαρά κι από τότε ο Φλεβάρης έμεινε κουτσός (έχει λιγότερες μέρες) κι έμεινε και με το όνομα «Κουτσοφλέβαρος».

     Από τα πιο γνωστά έθιμα του πρώτου εαρινού μήνα, είναι ο «μάρτης», ή «μαρτάκι» ή «μαρτίκι» ή «μαρτιά», ενδεχομένως και με άλλες ακόμα ονομασίες σε διάφορες περιοχές της χώρας μας. Ο «μάρτης» είναι ένα «βραχιολάκι», «δαχτυλίδι» και σπανιότερα «κολιέ»  από δύο κλωστές, άσπρη και κόκκινη, στριμμένες μεταξύ τους, που το φορούν ανάλογα στον καρπό, το δάχτυλο ή το λαιμό. Προφανώς και τα χρώματα των κλωστών δεν είναι τυχαία, αφού για ορισμένους το λευκό συμβολίζει το χιόνι που φεύγει και το κόκκινο τα λουλούδια που έρχονται, αλλά έχει κι άλλους ακόμα συμβολισμούς.

     Το «μάρτη» τον φτιάχνουμε το τελευταίο βράδυ του Φλεβάρη και τον φοράμε πολύ πρωί και πριν βγούμε από το σπίτι, για να μη μας «μαυρίσει» και να μη μας «κάψει» ο ήλιος της άνοιξης και του καλοκαιριού. «Αν σε δει ο ήλιος χωρίς “μάρτη” το πρωινό της πρώτης ημέρας του μήνα, δεν έχει αξία να το φορέσεις μετά», ακούγαμε άλλοτε επιτακτικά κι άλλοτε χαλαρά από τους μεγαλύτερους. Τώρα, πώς συνάδει να φοράμε το βραχιολάκι για προφύλαξη κι από την άλλη το καλοκαίρι να ηλιοκαιγόμαστε για να μαυρίσουμε, αυτό είναι μια άλλη ιστορία! Εκτός όμως από την «ηλιοπροστασία», ο «μάρτης» θεωρείται ότι μας προφυλάσσει και από άλλους κινδύνους, όπως από το μάτι κι από διάφορες αρρώστιες και κυρίως από αρρώστιες που μεταφέρουν τα αποδημητικά πουλιά, κυρίως τα χελιδόνια, που έρχονται στις μέρες του. Πιστεύεται ότι προστατεύει ακόμα από κουνούπια, ψύλλους κι άλλα ενοχλητικά και βλαβερά έντομα.

     Η κατάληξη του «μάρτη» διαφέρει από τόπο σε τόπο, ανάλογα με τις δοξασίες του. Αλλού τον βγάζουν από το χέρι την τελευταία μέρα του μήνα και τον αφήνουν πάνω σ’ ένα κλαράκι να τον πάρουν τα πουλιά κι αλλού δίπλα από τις χελιδονοφωλιές στη στέγη του σπιτιού. Αν, μάλιστα, δουν κοντά στο σπίτι φωλιά πουλιού, που μεταξύ των άλλων υλικών που έχει φτιαχτεί να περιέχει και την ασπροκόκκινη κλωστή, το θεωρούν καλό σημάδι. Άλλοι τον βγάζουν από το χέρι την μέρα που θα δουν το πρώτο χελιδόνι ή του Ευαγγελισμού, γιατί την ημέρα εκείνη πιστεύεται ότι έρχονται τα αγαπημένα αποδημητικά. Άλλοι τον καίνε στη φωτιά το τελευταίο βράδυ του μήνα. Αλλού τον βγάζουν αργότερα, την ημέρα της Λαμπρής, και τον καίνε με το Φως της αναστάσιμης λαμπάδας κι αλλού στη φωτιά που ψήνουν το αρνί, για να μην καεί κατά το ψήσιμο. Το έθιμο τηρείται και σε άλλα Βαλκανικά κράτη, με διάφορες μικροπαραλλαγές.

     Τα τελευταία χρόνια ο «μάρτης» έχει κυριαρχήσει και στο εμπόριο. Σε μικρά και μεγάλα καταστήματα βλέπουνε να κάνει την «εμφάνισή» του με διάφορα σχέδια και μεγέθη, πολύ νωρίτερα από την τελευταία μέρα του Φλεβάρη, απαλλάσσοντας έτσι από την κατασκευή του. Αρκετές φορές έχει και περίτεχνα στολίδια, όπως «χρυσές» καρδούλες, σταυρουδάκια, «ματάκια» κλπ.

     Τις πρώτες μέρες του Μάρτη, οι άνθρωποι φοβούνται τις Δρίμες, τα δαιμονικά που κάνουν κακό στα ξύλα, τα ρούχα και τα σώματα. Τα ξύλα που κόβονται τότε σαπίζουν, τα ρούχα λιώνουν αν πλυθούν και τα σώματα αρρωσταίνουν κι αυτά μετά το πλύσιμο. Τις Δρίμες, ως θεότητες των νερών, τις αναφέρει και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας, ο Νικόλαος Πολίτης. Για να μην επηρεάζονται τα ρούχα από αυτές, ρίχνουν ένα πέταλο στο νερό όταν πλένουν. Γενικά όμως τότε αποφεύγουν να κόβουν ξύλα, να πλένουν και να πλένονται.

     Σύμφωνα με μια παλιά Αθηναϊκή παράδοση, ο Μάρτης έχει δύο γυναίκες: Μια πολύ άσχημη και φτωχή και μια πολύ όμορφη και πλούσια. Αυτός κοιμάται στη μέση κι όταν γυρίζει προς την άσχημη κατσουφιάζει και μαυρίζει και μαζί του και ο καιρός. Όταν γυρίσει προς την όμορφη γελάει και χαίρεται, επηρεάζοντας πάλι τον καιρό ανάλογα.

   Η πρωινή δροσιά στα σιτηρά πιστεύεται ότι προκαλεί υγεία κι ευεξία, γι’ αυτό και παλαιότερα έβγαιναν στα χωράφια και νίβονταν μ’ αυτή, ιδίως οι γυναίκες. Το αμίλητο νερό, επίσης, τα πρωινά του Μάρτη έχει κι αυτό τις «θαυματουργικές» και «θεραπευτικές» του ιδιότητες, είτε ως πόσιμο, είτε με ράντισμα.

     Στις 8 του μήνα έχει καθιερωθεί από το 1910 να γιορτάζεται παγκοσμίως η «ημέρα της γυναίκας», με αφιερώματα στους αγώνες της για διεκδικήσεις και ισότητα, που τις τελευταίες δεκαετίες οι εκδηλώσεις είναι όλο και πιο ηχηρές. Και βέβαια, αξίζει κάθε σεβασμός και κάθε αναγνώριση στο «ασθενές φύλο» (που συνήθως είναι ισχυρότερο του «ισχυρού»!), όμως αν ο εορτασμός δεν είχε λάβει μεγάλη εμπορική διάσταση (δώρα, λουλούδια κλπ), σίγουρα δεν ήταν τόσο διαδεδομένος. 

     Αρκετά είναι και τα έθιμα την επόμενη μέρα, στις 9, στην στη γιορτή των αγίων Σαράντα, που μαρτύρησαν στη Σεβάστεια.  Από τα γνωστότερα, οι πίτες με σαράντα φύλλα ή σαράντα τηγανίτες ή φαγητά με σαράντα είδη χορταρικών, που τα μοιράζουν για τις ψυχές των ζώντων. Δεν λείπουν και οι διάφορες προλήψεις, όπως αυτή στην Αιτωλοακαρνανία, που τρώνε χόρτα ζοχούς, για να μην τους τρώνε τα φίδια το καλοκαίρι. 

     Ένα άλλο διαδεδομένο έθιμο στη Θράκη, είναι αυτό της «χελιδόνας». Το τελετουργικό του έχει κάποιες ομοιότητες με τα κάλαντα του Λαζάρου και τα τραγούδια που λέγονται αναφέρονται στα χελιδόνια και στην άνοιξη. Τα παιδιά έχουν ένα καλάθι στολισμένο με λουλούδια και προσαρμοσμένο σε ξύλινο ομοίωμα χελιδόνας. Περνάνε από την πόρτα κάθε σπιτιού, λένε τα τραγούδια τους και το φίλεμα από κάθε νοικοκυρά είναι «υποχρεωτικό». 

     Ιδιαίτερα σημαντική θέση στον εκκλησιασμό και στις κατανυκτικές ακολουθίες του μήνα, έχουν οι Χαιρετισμοί της Παναγίας κάθε Παρασκευή βράδυ και ο Μέγας Κανών του αγίου Ανδρέου Κρήτης. Ο Μέγας Κανών αποτελείται από 9 ωδές και 250 τροπάρια και ψάλλεται σε τέσσερα μέρη στο μεγάλο απόδειπνο των ισάριθμων πρώτων ημερών της Α΄ εβδομάδος των νηστειών. Ψάλλεται και ολόκληρος το βράδυ της Τετάρτης της Ε΄ εβδομάδας και είναι ιδιαίτερα κατανυκτικός, εκφραστικός του πένθους, της συντριβής και της μετανοίας.

     Το πρώτο Σάββατο της Μεγάλης Σαρακοστής, που «πέφτει» κυρίως το Μάρτη, είναι η γιορτή των αγίων Θεοδώρων και ψυχοσάββατο. Το τελετουργικό για την παρασκευή και ετοιμασία των κολλύβων, εμπεριέχει τόσο το λαογραφικό, όσο και το θρησκευτικό στοιχείο. Στους δίσκους ή τα «πιάτα» που πάνε οι νοικοκυρές στην εκκλησία, κυρίως την παραμονή στο εσπερινό, αφιερώνουν χρόνο και τέχνη, αφού εκεί καθρεφτίζεται η αξιοσύνη τους. Δεν είναι λίγες οι φορές που μαζί με τα κόλλυβα έχουν και διάφορα άλλα μικροεδέσματα, π.χ. βουτήματα, για να διαβαστούν κι αυτά και να δοθούν για συχώριο.

     Την επομένη των αγίων Θεοδώρων, η πρώτη Κυριακή της Σαρακοστής είναι της Ορθοδοξίας, σε ανάμνηση της αναστήλωσης των ιερών εικόνων στη Βασιλεύουσα και του τέλους της εικονομαχίας. Μετά τη Λειτουργεία και τη λιτανεία των εικόνων που ακολουθεί, σε ορισμένα μέρη οι νοικοκυρές παίρνουν μαζί τους πίτες και άλλα νηστίσιμα φαγητά που έχουν ετοιμάσει για την ημέρα και τρώνε όλοι μαζί έξω από την εκκλησία.

     Από τις μεγάλες θρησκευτικές γιορτές της Χριστιανοσύνης είναι και η Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως, η τρίτη των νηστειών, που κι αυτή «πέφτει» πάντα Μάρτη. Από την παραμονή τα ελεύθερα κορίτσια βγαίνουν στους αγρούς και μαζεύουν μοβ μανουσάκια,, τα λεγόμενα και βελιότες. Το βράδυ στον εσπερινό ή την Κυριακή πρωί-πρωί τις πάνε στην εκκλησία για το τελετουργικό της ημέρας. Τις διαβασμένες βελιότες τις φυλάνε αποξηραμένες όλο το χρόνο στο εικονοστάσι του σπιτιού και μ’ αυτές θυμιάζουν για την αρρώστια, για το μάτι, για την «κακιά ώρα», τον οξαποδώ. Επίσης, τις βάζουν και σε φυλαχτά για προστασία από τους ίδιους κινδύνους. Σε περιοχές όπου η συλλογή των λουλουδιών αυτών δεν είναι εφικτή, π.χ. στις πόλεις, θέση στην εκκλησία έχει το δεντρολίβανο, με τις ίδιες πάντα ιερές και θαυματουργικές ιδιότητες. Βελιότες ή δεντρολίβανο αφήνουμε και στους τάφους των νεκρών.

     Πολύ μεγάλη και μάλιστα διπλή γιορτή για εμάς τους Έλληνες είναι και ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Ανάλογης βαρύτητας με τη Λαμπρή, αλλά και επέτειος αποτίναξης τετρακοσίων χρόνων δουλείας, με σχολικές γιορτές, παρελάσεις και πολλές ακόμα εκδηλώσεις ευγνωμοσύνης και χρέους στους ήρωες του 1821 και της Ελευθερίας που απολαμβάνουμε.

     Ήδη η άνοιξη είναι πλέον γεγονός την ημέρα του Ευαγγελισμού και με διάφορα «τελετουργικά» ανά περιοχές προσπαθούν να απομακρύνουν τα επικίνδυνα ερπετά που αρχίζουν να κάνουν την εμφάνισή τους μετά τη χειμερία νάρκη. Στην Ήπειρο, π.χ., χτυπούν μ’ ένα ξύλο τενεκέδες ή άλλα μεταλλικά αντικείμενα-σκεύη, όπως ταψιά, κάνοντας κύκλους γύρω από το σπίτι. Λέγοντας ή τραγουδώντας:

«Φευγάστε φίδια και σκοντέρες (σαύρες)

μη σας κόψω τα κεφάλια

και τα ρίξω στα πηγάδια»

     Αν το Πάσχα ανήκει πρωτίστως στον Απρίλη, όλα τα έθιμα της αποκριάς και της Καθαράς Δευτέρας πέφτουν κι αυτά μέσα στο Μάρτη. Αν πάλι είναι νωρίς, αρχές Απριλίου, πάλι ο πρώτος ανοιξιάτικος μήνας θα φιλοξενήσει τα έθιμα του Λαζάρου, της Κυριακής των Βαΐων και των πρώτων ημερών της Μεγάλης Εβδομάδας.

 

Μυθολογικά-ιστορικά στοιχεία

 

     Οι αρχαίοι πρόγονοί μας θεωρούσαν τις πρώτες ημέρες του μήνα αποφράδες. Ίσως εδώ έχει τις ρίζες του και το σύγχρονο έθιμο, που οι άνθρωποι φοβούνται τις Δρίμες, όπως είδαμε προηγουμένως. Κατά το αρχαίο ρωμαϊκό ημερολόγιο ο Μάρτης ήταν ο πρώτος μήνας του έτους. Τότε οι νεαρές παρθένες Εστιάδες άναβαν τη ιερή φωτιά στον ναό της Εστίας, στην αγορά της Ρώμης. Γιόρταζαν παράλληλα και τα γενέθλια του θεού του πολέμου Άρη, λατινικά Mars, απ’ όπου προέρχεται και η ονομασία του μήνα, ο οποίος ήταν αφιερωμένος στο θεό.

     Στην Αττική ο Μάρτης συνδέθηκε με τις Διονυσιακές λατρείες, που ξεπέρασαν σε μεγαλείο όλες τις παρόμοιες γιορτές άλλων πόλεων. Στα Ελευσίνια μυστήρια προς τιμήν της Δήμητρας και της Περσεφόνης, πιστεύεται ότι οι μύστες έδεναν μια κλωστή, την κρόκη, στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι, όπως παρατηρεί και ο λαογράφος Νικόλαος Πολίτης. Ίσως εκεί οφείλει την «καταγωγή» του και η δική μας σημερινή ασπροκόκκινη κλωστή, ο «μάρτης».

 

Παροιμίες

 

-  Φύλα ξύλα για τον Μάρτη να μη κάψεις τα παλούκια.

-  Ο Μάρτης έβρεχε κι ο θεριστής χαιρόταν.

-  Κάλλιο Μάρτης καρβουνιάρης παρά Μάρτης λιοπυράρης.

-  Οπόχει κόρη ακριβή, το Μάρτη ήλιος μην τη δει.

-  Aν ρίξει ο Μάρτης δυο νερά κι ο Απρίλης άλλο ένα,

χαρά σ’ εκείνον το ζευγά που ’χει πολλά σπαρμένα.

-  Είναι η αγάπη μας σαν του Μαρτιού το χιόνι.

Ολονυχτίς το έριχνε και το πρωί το λιώνει.

-  Κάλιο Μάρτης στις γωνιές, παρά Μάρτης στις αυλές.

-  Μάρτης άβρεχος, μούστος άπιαστος.

-  Μάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκαύτης.

-  Από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα.

-  Ούτ’ ο Μάρτης καλοκαίρι, ούτ’ ο Αύγουστος χειμώνας.

-  Λείπει ο Μάρτης από τη Σαρακοστή;

-  Μάρτης βρέχει, θεριστάδες χαίρονται.

-  Μη σε γελάσει ο Μάρτης το πρωί και χάσεις την ημέρα.

-  Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος, εφτά φορές εχιόνισε

και πάλι το μετάνιωσε που δεν  εξαναχιόνισε.

-  Το Μάρτη το πρωί το ψόφησε και το βράδυ το βρόμισε.

-  Ο Μάρτης μια γελάει, μία κλαίει.

-----------------------------------------------

Πηγές:

-  Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ 

-  Γ. Α. Μέγα: ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΓΙΟΡΤΕΣ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΛΑΪΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ, εκδόσεις  «ΕΣΤΙΑ»

 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 24.2.2021

(Σύντομο βιογραφικό σημείωμα δείτε ΕΔΩ )