Ο ύπνος και τα όνειρα: Μυθολογικά και λαογραφικά στοιχεία

Υπνάκος στο χωράφι: Μια εικόνα πολύ γνωστή στους ξωμάχους
Πίνακας του Γάλλου ζωγράφου Γκιστάβ Καγιεμπότ
Πηγή: Διαδίκτυο

     Ο Ύπνος αναφέρεται στη μυθολογία ως θεός, δίδυμος αδερφός το θανάτου, ως παιδιά της Νύχτας και του Ερέβους. Στην Ιλιάδα  του Ομήρου διαβάζουμε: «Ύπνε, ἄναξ πάντων τε θεῶν, πάντων τ᾽ ἀνθρώπων», που σημαίνει ότι ο Ύπνος εξουσίαζε και τους Θεούς, αφού και αυτοί κοιμόντουσαν. Η πανούργα θεά Ήρα δεν έχανε ευκαιρίες να επηρεάζει την έκβαση διάφορων μεγάλων γεγονότων, όταν ο Δίας κοιμόταν. Έχουμε και περιπτώσεις που ο ύπνος πρωταγωνιστών της μυθολογίας είχε ολέθρια αποτελέσματα, όπως π.χ., όταν αποκοιμήθηκε ο Οδυσσέας από την πολλή κούραση, οι σύντροφοί του άνοιξαν τον ασκό του Αιόλου από την περιέργειά τους.
     Σύμφωνα πάντα με αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, η οικογένεια του Ύπνου ήταν ιδιαίτερα μεγάλη. Ένα από τα πολλά παιδιά του, είτε αδέρφια του (μπορεί και χίλια!), ήταν ο Μορφέας. Η ονομασία του αυτή οφείλεται στο ότι έπαιρνε διάφορες ανθρώπινες «μορφές» στον ύπνο των ανθρώπων, ενώ κάποιοι από τους υπηρέτες του, οι Όνειροι, όπως ο Φάντασος και ο Φοβήτορας, εμφανίζονταν και τους προκαλούσαν καταστάσεις και συναισθήματα, ανάλογα με τα ονόματά τους.
     Στην αρχαία τέχνη, ο Ύπνος απεικονίζεται ποικιλοτρόπως και σύμφωνα με τη φαντασία των καλλιτεχνών, άλλοτε ως γυμνός νέος, μερικές φορές με γένια και φτερά στο κεφάλι, ή ως κοιμώμενος άνδρας πάνω σε κρεβάτι από πούπουλα, ενώ ο Μορφέας σαν φτερωτός θεός, που μπορούσε να σε μεταφέρει στην άλλη άκρη του κόσμου.
     Η «εγκοίμηση» στην αρχαιότητα ήταν μια τελετουργική μέθοδος θεραπείας, σύμφωνα με την  οποία ο ασθενής έπρεπε να κοιμηθεί σ’ έναν ιερό χώρο, με σκοπό να δεχτεί ένα αποκαλυπτικό όνειρο είτε για μαντικούς είτε για θεραπευτικούς σκοπούς.  Στην Ελλάδα αυτό συνέβαινε στα διάφορα Ασκληπιεία, ενώ σε άλλες χώρες, π.χ. Ασσυρία, Βαβυλωνία. Αίγυπτο σε ναούς της Ίσιδος και του Σαράπιδος, η διαδικασία αυτή συνδεόταν, κυρίως, με την ονειρομαντεία και την νεκρομαντεία. Ανάλογη «μέθοδος» εφαρμοζόταν και στο νεκρομαντείο του Αχέροντα. Στην σύγχρονη εποχή μας ο «διάδοχός» του, ο υπνωτισμός, ίσως να γίνεται και για λόγους απόσπασης πληροφοριών από το υποσυνείδητο.
     Ο ύπνος και τα όνειρα (όνειρο=όναρ και ενύπνιον της αρχαίας Ελληνικής γλώσσας), αποτελούν αντικείμενο αναφοράς και στη Βίβλο. Ενδεικτικά να σημειωθεί το όνειρο του Ιακώβ στην Παλαιά Διαθήκη, βιβλίο «Γένεσις», όπου μια μεγάλη σκάλα ένωνε τη γη με τον ουρανό και Άγγελοι Κυρίου ανεβοκατέβαιναν σ’ αυτή, ενώ ο Ίδιος Ο Θεός του μίλησε, λέγοντάς του ότι θα έχει πάντα τη βοήθειά Του. Στην καινή Διαθήκη, αναφέρεται ότι η γυναίκα του Πιλάτου, η αγία Πρόκλα, «πολλά έπαθε κατ’ όναρ» και ειδοποίησε τον ηγεμόνα να μην κάνει κακό στο Χριστό (Ματθαίου ΚΖ΄, 19). Σύμφωνα δε με τη Χριστιανική θρησκεία, ύπνος χαρακτηρίζεται και ο θάνατος, από τον οποίο θα εγερθούμε όλοι κατά τη Δευτέρα Παρουσία Του Κυρίου. Σχεδόν πάντα δε, ο θάνατος αγίων ή και κληρικών αναφέρεται ως κοίμηση. Με το όνειρο και με θαυματουργικό τρόπο, επίσης, συνδέονται και αρκετές ευρέσεις ιερών και θαυματουργικών εικόνων, ή ακόμα και θησαυρών.
     Για ορισμένους ο ύπνος και τα όνειρα θεωρούνται ως «πύλη εισόδου» σε άλλους κόσμους. Πολλοί βλέπουν Αγγέλους ή και δυνάμεις του κακού, που προειδοποιούν για ευχάριστες ή δυσάρεστες επερχόμενες καταστάσεις. Ακόμα, η εμφάνιση νεκρών αγαπημένων προσώπων, μπορεί να σχετίζεται με συμβουλές, ανεκπλήρωτα αιτήματά τους ή υποσχέσεις εκ μέρους των ζώντων που δεν έχουν πραγματοποιηθεί, ή να προειδοποιούν κι αυτοί για κάτι το επερχόμενο.
     Και στη νεότερη και τη σύγχρονη ζωή, τόσο ο ύπνος, όσο και το όνειρο συνεχίζουν να παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Ειδικά ως βιολογική ανάγκη, είναι χαρακτηριστικό όλων των ανθρώπων, όλων των εποχών, ανεξάρτητα φύλου, κοινωνικής τάξης, αξιωμάτων, μορφωτικού, πνευματικού και οικονομικού επιπέδου και πρέπει-επιβάλλεται να κοιμόμαστε υπό τις καλύτερες συνθήκες. Για το τόσο σημαντικό αυτό θέμα ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει καθιερώσει την 20ή Μαρτίου κάθε χρόνου ως Παγκόσμια Ημέρα Ύπνου. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι και τα ζώα ονειρεύονται: Όταν τα βλέπουμε να κάνουν κάποιες κινήσεις στον ύπνο τους, τότε «βλέπουν όνειρο». «Προστάδιό» του η υπνηλία ή γλάρα, που μια ψιλή βροχή ή και άλλες καιρικές συνθήκες μπορεί να τον κάνουν πιο επιθυμητό και πιο απολαυστικό. Η σωματικό κόπωση, επίσης, όπως πολύ συχνά και η ψυχική, τον «φέρνουν» πιο γρήγορα. Αντίθετα, αν αργεί να «έρθει», μπορούμε να βοηθηθούμε… μετρώντας προβατάκια(!) ή να καταφύγουμε σε φαρμακευτικά μέσα και σε βότανα που προκαλούν ηρεμία και υπνηλία.
     Ανέκαθεν μυστήριο και το όνειρο, έχουν λεχθεί πολλά γι’ αυτό, μέχρι που στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν είχε «ακουστεί» και εφεύρεση φωτογραφικής μηχανής(;), συσκευής(;), μηχανισμού(;) που θα τα φωτογράφιζε. Στην πράξη όμως, «άνθρακες ο θησαυρός», μέχρι σήμερα, τουλάχιστον.
     Πολύ συνηθισμένα τα τραγούδια για τον ύπνο των παιδιών, τα γνωστά νανουρίσματα, όπως και τα παραμύθια. Τόσο το δημοτικό, όσο και το λαϊκό τραγούδι, αρκετές φορές έχουν ως θέμα τους και τον ύπνο και τα όνειρα. Ακόμα και τον αιώνιο ύπνο τον συνοδεύουν ειδικά «νανουρίσματα», τα λεγόμενα μοιρολόγια.
     Όσο και να μην πιστεύουμε στα όνειρα, αν και μπορεί αυτά να είναι διάρκειας λίγων δευτερολέπτων ή και κλασμάτων δευτερολέπτου, πάντα επηρεάζουν την ψυχολογία μας, ακόμα και τη ζωή μας, αρνητικά ή θετικά. Πολλοί είναι εκείνοι που μετά από ένα κακό ή «αποκαλυπτικό» όνειρο, αλλάζουν πορεία στις άμεσες εργασίες τους, ενώ κάποιοι άλλοι καταφεύγουν σε μελλοντολόγους για να «αποκρυπτογραφήσουν» τους εφιάλτες της νύχτας. Αν άλλοι ισχυρίζονται ότι «ξέρουν να τα εξηγούν», περισσότερο πιστευτοί από εκείνους γίνονται τα βιβλία «ονειροκρίτες», που κυκλοφορούν ευρέως. Σήμερα, με το διαδίκτυο η πρόσβαση είναι πολύ πιο εύκολη και απλή στην αναζήτηση ερμηνειών ενός ονείρου και οι περισσότερες από μία ερμηνείες, μάλλον μπερδεύουν τους ενδιαφερόμενους. Ίσως εκείνοι που υποστηρίζουν ότι «τα καλύτερα όνειρα είναι εκείνα που κάνουμε ξύπνιοι», να είναι και οι περισσότερο κερδισμένοι.
     Ο ύπνος αποτελεί και μέρος της καλής φιλοξενίας του επισκέπτη, του συγγενή ή ακόμα και του αγνώστου που περνούσε/έφτανε/βρισκόταν στα σπίτια και των κοντινών προγόνων μας. Για την κάλυψη των αναγκών και την εξυπηρέτηση όλων, «κατέβαιναν» ρούχα από τους γιούκους και η «στρωματσάδα» είχε μια ξεχωριστή χάρη, ήταν παράλληλα και εκδήλωση αγάπης προς τον φιλοξενούμενο.
     Οι λαϊκές δοξασίες με θέμα τον ύπνο είναι πολλές. Σημειώνουμε ορισμένες από τις πιο γνωστές:
~  Τα «διαβασμένα» κουφέτα στο γάμο του ζευγαριού θα αποκαλύψουν στα ελεύθερα κορίτσια, αν τη νύχτα τα βάλουν κάτω από το μαξιλάρι τους, το νέο που θα παντρευτούν.
~  Δεν πρέπει να κοιμόμαστε σε σκιά δέντρου, που έχει «βαρύ» ύπνο, π.χ. καρυδιά, συκιά ή ιτιά, γιατί θα ξυπνήσουμε με πονοκέφαλο, αδιαθεσία ή μπορεί να δούμε και κάποιο εφιαλτικό όνειρο.
~  Αν δούμε στον ύπνο μας νεκρό να μας δίνει κάτι, δεν πρέπει να το πάρουμε, για να μην βρεθούμε κι εμείς μαζί του. Για τον ίδιο λόγο δεν πρέπει να τον ακολουθήσουμε.
~  Δεν πρέπει να κοιμόμαστε σε σημεία που μπορεί να συχνάζουν υπερφυσικές δυνάμεις, π.χ. κοντά σε βρύσες, γιατί εκεί πάνε και νεράιδες να πιούν νερό και μπορεί να μας βλάψουν ή να μας παρασύρουν στο βασίλειό τους. Για τον ίδιο λόγο δεν πρέπει να κοιμηθούμε σε σημείο που στο παρελθόν «είδε» κάποιος νεράιδες. Στην περίπτωση μιας τέτοιας εμπειρίας, αν ο παθών επιστρέψει σώος ή και με προβλήματα στην οικογένειά του, πρέπει να παρακολουθήσει και να παρακολουθήσουν όλοι με πίστη ιερές ακολουθίες στην εκκλησία, κυρίως αγρυπνίες, για να απαλλαχτεί από τα κακά πνεύματα που τον επηρέασαν.
~  Επίσης, δεν πρέπει να επιλέγεται σκιά γεφυριού για λίγη ξεκούραση και ύπνο, γιατί κι εκεί λέγεται ότι συχνάζουν υπερφυσικές δυνάμεις.
~  Δεν πρέπει να ξυπνήσουμε απότομα κάποιον που κοιμάται, γιατί μπορεί να επιστρέψει ξαφνικά η ψυχή του από τα σημεία που ταξιδεύει και να «ταραχτεί».
~  Δεν επιτρέπεται να κοιμηθούμε σε σημεία της υπαίθρου που έχει ακουστεί ότι στο πρόσφατο ή στο μακρινό παρελθόν έχει γίνει κάποιο κακό, π.χ. φόνος.
     Η λαϊκή σοφία συχνά συμπεριλαμβάνει τον ύπνο και τα όνειρα στις παροιμίες της, όπως και γενικά οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τις δύο αυτές λέξεις σε στερεότυπες φράσεις ή και λογοπαίγνια. Ας θυμηθούμε: 
~  Κοιμάται κι η τύχη του δουλεύει.
~  Κοιμάται κι η τύχη του είναι ξύπνια.
~  Ξύπνα! (με την έννοια «άξοιξ’ τα μάτια σου!»).
~  Δεν με κολλάει ύπνος,
~  Ο ύπνος είναι ιερόν πράγμα.
~  Θέλω να κοιμάμαι ήσυχος.
~  Γλυκός ο ύπνος την αυγή, γυμνός ο κώλος τη Λαμπρή.   
~  Γλυκός ο ύπνος της αυγής, χωρίς φουστάνι τη Λαμπρή.
 ~  Ο ύπνος θρέφει μάγουλα και ξεγυμνώνει κώλους. 
~  Ο δείπνος είναι πραματειά κι ο ύπνος ειν' καζάντι. 
~  Ό,τι έχει η γριά στο νου της, το βλέπει και στα όνειρα της.
~  Με το νου πλουταίνει η κόρη, με τον ύπνο η ακαμάτα.
~  Αλλού το όνειρο κι αλλού το θάμα.

--------------------------------------------
Πηγές: 
-  Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ
-  Διαδίκτυο

 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 3.6.2022

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html