Ο Ακάθιστος Ύμνος: Σύντομη αναφορά στην ιστορία και την παράδοση

Μαρμάρινη επιγραφή του Ακάθιστου Ύμνου
εντός του Ναού της Παναγίας των Βλαχερνών (Κωνσταντινούπολη)
Φωτογραφία: Από το προσωπικό μου αρχείο

Ιστορικά στοιχεία

     Το 626 μ.Χ. ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ηράκλειος είχε εκστρατεύσει κατά των Περσών, οι οποίοι είχαν καταλάβει τα Ιεροσόλυμα και πήραν ως λάφυρο τον Τίμιο Σταυρό. Γνωρίζοντας οι μόνιμοι εχθροί του Βυζαντίου Άβαροι την απουσία του αυτοκράτορα και στρατού, εκμεταλλεύτηκαν την ευκαιρία και επιτέθηκαν στην Κωνσταντινούπολη και κατέλαβαν την Παναγία των Βλαχερνών, απορρίπτοντας κάθε πρόταση εκεχειρίας. Σε συνεργασία με τους Πέρσες, ετοιμάζονταν για την τελική και καθοριστική γι’ αυτούς επίθεση, στις 7 και 8 Αυγούστου.  Τότε  ο Πατριάρχης Σέργιος περιέτρεχε τα τείχη της Πόλης με την εικόνα της Παναγίας των Βλαχερνών στα χέρια, εμψυχώνοντας το λαό να υπερασπιστεί την Πόλη. Λέγεται δε, ότι ο ίδιος ο βασιλιάς των Αβάρων Χαγάνος, ομολογούσε ότι έβλεπε μια γυναίκα ματροφόρα να τρέχει πάνω στα τείχη μόνη της!  Τη νύχτα εκείνη συνέβη και κάτι αλλο φοβερό: Ένα πολύ δυνατός ανεμοστρόβιλος προκάλεσε τέτοια τρικυμία στον Κεράτιο Κόλπο, που κατέστρεψε τον εχθρικό στόλο. Παράλληλα, η αντεπίθεση των αμυνομένων προξένησε μεγάλες απώλειες κατά των Αβάρων και των Περσών, οι οποίοι ετράπησαν ατάκτως σε φυγή, θεωρώντας την καταστροφή του στόλου και την ήττα τους παρέμβαση κάποιας μεγάλης υπερφυσικής δύναμης.

     Η Πόλη είχε σωθεί από τη μεγαλύτερη μέχρι τότε απειλή της ιστορίας της και ο λαός της απέδωσε το γεγονός σε θαύμα της Παναγίας. Θέλοντας, να ευχαριστήσουν και να δοξάσουν την «Υπέρμαχο Στρατηγό» για τη σωτηρία τους και τη σωτηρία της Πόλης τους, συγκεντρώθηκαν στο Ναό της Παναγίας των Βλαχερνών. Σύμφωνα με την παράδοση, έμειναν όρθιοι όλη τη νύχτα και προεξάρχοντος του Πατριάρχη Σεργίου έψαλλαν ύμνους. Λόγω της ολονύκτιας ορθοστασίας τους, η ακολουθία ονομάστηκε «Ακάθιστος Ύμνος»

    Ο Ακάθιστος Ύμνος, ή και «Χαιρετισμοί στην Παναγία»-λαμβάνοντας την ονομασία από τα επαναλαμβανόμενα «χαίρε», είναι ποίημα, από τα μεγαλύτερα αριστουργήματα της ορθόδοξης υμνολογίας, αποτελούμενο από 24 στροφές, όσα και τα γράμματα της αλφαβήτου και με πολλή αρμονία στο στίχο. Η πρώτη στροφή αρχίζει από Α, η δεύτερη από Β, η τρίτη από Γ κλπ, ως το Ω. Οι με περιττό αριθμό στροφές (Α,Γ,Ζ κλπ) είναι πιο εκτενείς και αποτελούνται από δεκαοκτώ στίχους. Οι πέντε πρώτοι από αυτούς περιλαμβάνουν διήγηση, οι δώδεκα επόμενοι αποτελούν τους χαιρετισμούς προς την Θεοτόκο και ο δέκατος όγδοος είναι το «Χαίρε Νύμφη Ανύμφευτε». Σε όλους δε τους στίχους, το «χαίρε» ακούγεται συνολικά 144 φορές, δανεισμένο από τον χαιρετισμό του Αρχαγγέλου Γαβριήλ στην Παναγία, σύμφωνα με τον Ευαγγελιστή Λουκά. Οι με άρτιο αριθμό στροφές  (Β-Δ-Ζ κλπ) αποτελούνται μόνο από πέντε στίχους διήγησης  και καταλήγουν στο «Αλληλούια». Από αυτές τις στροφές οι περισσότερες αναφέρονται στο Χριστό (Θ,Κ,Μ,Ξ,Π,Σ,Υ,Χ) και μερικοί στη Θεοτόκο (Β-Δ-Ζ-Ω).

     Κι ακόμη, οι πρώτες δώδεκα στροφές (Α-Μ) αποτελούν το ιστορικό μέρος. Αυτές εξιστορούν τα γεγονότα από τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου μέχρι την Υπαπαντή, ακολουθώντας τη διήγηση του Ευαγγελιστή Λουκά. Στις  Α,Β,Γ και Δ αναφέρεται ο Ευαγγελισμός, στην Ε η επίσκεψη της εγκύου Παρθένου στην Ελισάβετ, στην Ζ οι αμφιβολίες του Ιωσήφ, στην Η το προσκύνημα των ποιμένων, στις  Θ,Ι και Κ το προσκύνημα των Μάγων, στην Μ η Υπαπαντή και στην Λ η φυγή στην Αίγυπτο. Οι τελευταίες δώδεκα στροφές (Ν-Ω) αποτελούν το θεολογικό μέρος, στο οποίο ο μελωδός αναλύει βαθειές δογματικές προεκτάσεις της ενανθρώπισης του Κυρίου για τη σωτηρία των ανθρώπων.

     Είναι προφανές ότι δεν θα ήταν δυνατόν να γραφεί όλο αυτό το αριστούργημα μέσα σε λίγες ώρες, και οι απόψεις που επικρατούν είναι αρκετές. Μία εξ αυτών υποστηρίζει ότι ο ύμνος ή ένα μέρος του είχε συντεθεί νωρίτερα. Άλλη εκδοχή αναφέρει ότι συνδέεται και με άλλα παρόμοια γεγονότα, όπως πολιορκίες και σωτηρία της Πόλης επί άλλων αυτοκρατόρων, χωρίς να αποκλείεται να έχει αλλοιωθεί και η ιστορική πραγματικότητα από την παράδοση. Κάποιοι ερευνητές πιθανολογούν ένα μέρος του περιεχομένου του ύμνου να προϋπήρχε κατά τον κοινό εορτασμό του Ευαγγελισμού και των Χριστουγέννων, εορτές οι οποίες χωρίστηκαν κατά τη βασιλεία του Ιουστινιανού, η οποία προηγήθηκε των γεγονότων του 626 μ.Χ. Η παράδοση θέλει να έχει γραφεί από τον «Πίνδαρο της Εκκλησιαστικής ποίησης», τον Ρωμανό το Μελωδό, ο οποίος, όπως, προϋπήρξε (500-560 μ.Χ., περίπου). Η επικρατέστερη εκδοχή είναι ότι ο Ακάθιστος Ύμνος συμπληρώθηκε και μετά την επίθεση Αβάρων και Περσών στην Κωνσταντινούπολη και, πιθανότατα, ο συνθέτης δεν είναι μόνο ένας. 

     Εκκλησιαστικά ο Ακάθιστος Ύμνος έχει συνδεθεί με τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Σε όλη αυτή την περίοδο της πένθιμου χαρακτήρα νηστείας, υπάρχει μόνο η χαρμόσυνη μεγάλη Θεομητορική γιορτή του Ευαγγελισμού και είναι η μόνη που στερείται προεορτίων και μεθεορτίων. Την έλλειψη αυτή καλύπτουν οι Χαιρετισμοί στην Θεοτόκο, τμηματικά κάθε Παρασκευή κατά τα απόδειπνα σε τέσσερις στάσεις, Α-Ζ, Η-Μ, Ν-Σ, Τ-Ω και όλη η ακολουθία του Ακαθίστου Ύμνου (Α-Ω) την πέμπτη Παρασκευή της Μ. Τεσσαρακοστής. Ακολουθεί η «βουβή» ή «κουφή» εβδομάδα, αφού την έκτη Παρασκευή δεν ψάλλονται χαιρετισμοί, ξημερώνει το Σάββατο του Λαζάρου και μπαίνουμε στην «τελική ευθεία» για το Πάσχα.

    Το πλέον γνωστό σε όλους μας τροπάριο του Ακάθιστου Ύμνου, είναι και το "κεντρικότερο" της ακολουθίας, που όταν ψάλλεται πάντα σηκωνόμαστε όρθιοι:

Τη Υπερμάχω Στρατηγώ τα νικητήρια,

ως λυτρωθείσα των δεινών ευχαριστήρια,

αναγράφω σοι η Πόλις Σου, Θεοτόκε.

Αλλ’ ως έχουσα το κράτος απροσμάχητον,

εκ παντοίων με κινδύνων ελευθέρωσον.

                                         Ίνα κράζω Σοι, Χαίρε, Νύμφη Ανύμφευτε.   

 

Η Μονή της Παναγίας των Βλαχερνών

 

     Η Παναγία των Βλαχερνών ήταν Βυζαντινό μοναστήρι της Κωνσταντινούπολης με πολλά παρεκκλήσια, κι ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα της Παναγίας. Βρισκόταν στη συνοικία των Βλαχερνών, επί των ακτών του Κεράτιου κόλπου. Αν και θεωρείται ότι ανεγέρθη  από την αυτοκράτειρα Πουλχερία και το σύζυγό της Μαρκιανό, 450-453 μ.Χ., πιθανότερη θεωρείται η ανέγερσή του  από τον αυτοκράτορα Ιουστίνο τον Α', περί το 520. Από τα σημαντικότερα κειμήλιά της ήταν η εσθήτα και το ωμοφόριο της Θεοτόκου.  

Η είσοδος του ναού της Παναγίας των Βλαχερνών (επάνω)
και το εσωτερικό (κάτω), όπως είναι σήμερα

     Στους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου, ο ναός ήταν ιδιαίτερα σημαντικός, αφού σε κοντινή απόσταση βρισκόταν το ανάκτορο των Βλαχερνών και εκεί εκκλησιάζονταν ο βασιλιάς και οι αυλικοί. Πολύ κοντά στον ιερό και ιστορικό αυτό χώρο στρατοπέδευσαν ως πολιορκητές οι Άβαροι, οι Βούλγαροι και οι Σταυροφόροι της Δ΄ Σταυροφορίας.  

     Είχε υποστεί ζημιές από πολλές πυρκαγιές, αλλά αυτή του 1434 μ.Χ. ήταν η πλέον καταστροφική. Λίγο μετά την άλωση τα πάντα ερημώθηκαν κι έμεινε μόνο το σημείο απ’ όπου έβγαινε αγίασμα. Η περιοχή περιήλθε στους Οθωμανούς μέχρι το 1867, οπότε αγοράστηκε από συντεχνία ορθοδόξων Ελλήνων γουναράδων, οι οποίοι έχτισαν πάνω από το αγίασμα νέο ναΐσκο. Με την πάροδο του χρόνου και τις φροντίδες του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, προστέθηκαν κι άλλες κτιριακές εγκαταστάσεις και απέκτησε την όψη που έχει σήμερα.

 

Ο Κεράτιος Κόλπος

 

     Ο Κεράτιος Κόλπος είναι μια στενή-επιμήκης λωρίδα θαλάσσης που εκτείνεται βόρεια-βορειοδυτικά του Βοσπόρου και χωρίζει την παλαιά πόλη της Κωνσταντινούπολης από την περιοχή του Πέραν Γαλατά. Οι δύο αυτές πλευρές της Πόλης ενώνονται με δύο γέφυρες κτισμένες πάνω από τον κόλπο. Την ονομασία «Κεράτιος κόλπος», Αγγλικά Golden Horn, από την Ελληνική μετάφραση του ονόματος «Χρυσόν Κέρας», που έδωσαν οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής, οι οποίοι παρομοίαζαν το σχήμα του με κέρατο ελαφιού.

Ο Κεράτιος Κόλπος στο χάρτη

     Οι κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης θεώρησαν το πρωτοφανές και ανεξήγητο γεγονός της καταστροφής του στόλου των Αβάρων και των Περσών από τρικυμία ως παρέμβαση της Παναγίας, αφού δεν μπορούσε να αποδοθεί σε λογική εξήγηση: Το μήκος του Κεράτιου Κόλπου είναι επτά χιλιόμετρα, περίπου, και το μεγαλύτερο πλάτος του αρκετά λιγότερο από χίλα μέτρα, κάτι που καθόλου δεν ευνοεί την πρόκληση μεγάλης και καταστροφικής τρικυμίας. Να σημειωθεί δε, ότι η μεγάλη αλυσίδα που έκλεινε τον κόλπο σε εχθρικά πλοία, κατασκευάστηκε αργότερα επί αυτοκρατορίας του Λέοντος του Γ΄ του Ισαύρου (717-741).

     Τελειώνοντας τη σύντομη αυτή αναδρομή ιστορίας και παράδοσης του Ακάθιστου Ύμνου, να σημειώσουμε ότι και στην Ελλάδα πολλές εκκλησίες έχουν το όνομα Παναγία των Βλαχερνών ή Παναγία η Βλαχέρνα, μεταξύ των οποίων και το γραφικό εκκλησάκι στο Ποντικονήσι της Κέρκυρας.

------------------------------------------------------

Πηγές:

-  Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ

-  Ορθόδοξος Συναξαριστής

-  Διαδίκτυο

Εικόνες: Διαδίκτυο και προσωπικό αρχείο

 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 7.4.2022

https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html