Προσκύνημα στο σπίτι του Κώστα Κρυστάλλη

        Ευλαβική επίσκεψη

στο σπίτι του «τραγουδιστή του βουνού και της στάνης»,

του Κώστα Κρυστάλλη,

στο Συρράκο Ιωαννίνων

(ΜΕΡΟΣ B΄: Καλαρρύτες, Συρράκο)

Σημείωση: Ο διαχωρισμός σε Α΄ και Β΄ ΜΕΡΟΣ γίνεται για να μην κουράζει τον αναγνώστη το μακροσκελές κείμενο.

Δείτε το Α΄ ΜΕΡΟΣ εδώ:

http://nikolpapak.blogspot.com/2018/08/blog-post.html

Το διατηρητέο, παραδοσιακό πέτρινο χωριό Συρράκο Ιωαννίνων

       Μετά τη μικρή «ανάσα» που πήρε μαζί μας το αυτοκίνητο από το βαρύ φορτίο του και τις κουραστικές ανηφόρες, συνέχισε πάλι να μουγκρίζει σαν από διαμαρτυρία η μηχανή του, μέχρι τον επόμενο σύντομο σταθμό μας, τους Καλαρρύτες. Μια μικρή ομάδα παιδιών σχολικής ηλικίας που απολάμβαναν μαζί με τους γονείς τους τις καλοκαιρινές τους διακοπές εκεί, έπαιζαν αμέριμνα στην παιδική χαρά, στην άκρη της πλατείας, λίγο πριν μεσημεριάσει και οι φωνές τους ανακατεύονταν με τις πανδαισίες της μοσχοβολιάς των φαγητών των νοικοκυριών και των εστιατορίων. Κάποιοι από τους ντόπιους κατοίκους που κάθονταν εκεί μάς καλωσόρισαν με χαμόγελο, απάντησαν πολύ πρόθυμα στις ερωτήσεις μας και μας μίλησαν για τα αξιοθέατα του πανέμορφου και φημισμένου χωριού τους.

Ένας από τους πετροστρωμένους δρόμους στους Καλαρρύτες

     Από τα αρχαιολογικά ευρήματα πιθανολογείται ότι η περιοχή κατοικήθηκε από την εποχή του χαλκού, και ότι πρόκειται για την αρχαία πόλη της Αθαμανίας Άκανθα/ος. Αφού απολαύσαμε από εκεί τη γύρω άγρια ομορφιά που απλωνόταν πλουσιοπάροχα μπροστά μας, περπατήσαμε στα καλντερίμια του χωριού που κρατάει με πολύ σεβασμό την παράδοση.

     Μία από τις πρώτες χαρακτηριστικές εντυπώσεις για τον επισκέπτη, είναι ότι στους πέτρινους δρόμους δεν κυκλοφορούν οχήματα. Ο παραδοσιακός καφές σε λίγο, σ’ ένα από τα λίγα καφενεία του, πραγματική απόλαυση από τα πανάξια χέρια της υπερήλικης μαστόρισσας, μας αναζωογόνησε για να συνεχίσουμε.

     Είχαμε μπει ήδη για τα καλά στο κλίμα της επίσκεψης στον τόπο που γεννήθηκε ο Κώστας Κρυστάλλης, αφού από το βιβλίο τα «Άπαντα» του ποιητή που είχα προνοήσει και είχα πάρει μαζί μου, απήγγελνα από τη θέση του συνοδηγού ορισμένα από τα ποιήματά του στην υπόλοιπη πενταμελή παρέα μου. Ήταν πραγματικά μια μυσταγωγία οι στιγμές αυτές μέσα στο αυτοκίνητο και όσο πλησιάζαμε στο Συρράκο, νοιώθαμε τη μορφή του με την κάπα σαν βασιλικό μανδύα και τη γκλίτσα σαν αρχηγικό σκήπτρο στα κοπάδια που βοσκούσαν στις πλαγιές των γύρω βουνών!

Ο πετροστρωμένος δρόμος που οδηγεί στο Συρράκο

     Φτάνοντας στο Συρράκο, διαπιστώνει από την πρώτη στιγμή ο επισκέπτης ότι κι εδώ ο σεβασμός στην παράδοση είναι αδιαπραγμάτευτος. Από μακριά ακόμη, το βλέμμα προσελκύει η πέτρινη αρχιτεκτονική και η ομοιόμορφη πλακοσκεπή των σπιτιών, που είναι αμφιθεατρικά φωλιασμένα στην άγρια ομορφιά της πλαγιάς του όρους Λάκμος, σε υψόμετρο 1150 μέτρων, του συμπλέγματος της Πίνδου. Ούτε κι εδώ τα οχήματα έχουν πρόσβαση μέσα στο χωριό, τόσο για επισκέπτες, όσο και για τους ντόπιους κατοίκους, «αναγκασμένοι» κι αυτοί να περπατήσουν αρκετά μέχρι το σπίτι τους.

Πέτριμη βρύση: Από τα πρώτα μνημεία που καλωσορίζουν τον επισκέπτη στο Συρράκο

Νερόμυλος σε πολύ καλή κατάσταση: άλλο ένα καλωσόρισμα του επισκέπτη από την παράδοση στο Συρράκο

     O διατηρητέος αυτός παραδοσιακός οικισμός, με τους γειτονικούς Καλαρρύτες είναι τα μόνα χωριά που διατηρούν αυτή την αρχιτεκτονική στα νότια του νομού Ιωαννίνων, κάτι που είναι πιο συνηθισμένο και στα βόρεια, στην περιοχή των Ζαγοροχωρίων. Κατοικήθηκε τον 15ο αιώνα μ.Χ. και στη διάρκεια της τουρκοκρατίας αποτέλεσε πρωτεύουσα της αυτοδιοίκητης ορεινής κοινότητας. Την περίοδο αυτή γνώρισε σημαντική οικονομική ανάπτυξη χάρη στα μεγάλα κοπάδια αιγοπροβάτων, στο εμπόριο και στην αργυροχρυσοχοΐα που διαδόθηκε στο χωριό από τους γειτονικούς Καλαρρύτες που προϋπήρχαν. Και τα δύο χωριά συμμετείχαν στην επανάσταση του 1821 υπό τον Συρρακιώτη Ιωάννη Κωλέττη, αλλά δεν είχε θετική έκβαση. Το χωριό κάηκε ολοσχερώς από τις δυνάμεις του Χουρσίτ Πασά, ξανακτίστηκε όμως τα επόμενα χρόνια και απέκτησε νέα οικονομική δύναμη. Δεν μπορώ να παραλείψω ότι ο Ιωάννης Κωλλέτης, που διετέλεσε πρώτος πρωθυπουργός της νεότερης Ελλάδος, δώρισε στο ναό του Ιωάννου του Προδρόμου του χωριού μου εικόνα του αγίου, με ιδιόχειρη αφιέρωσή του με τις λέξεις: "Δέησις του Δούλου του Θεού Ιω. Κωλέττη αωμε΄ (1845)" !

     Αξίζει ακόμα να υπογραμμιστεί ότι η μεγάλη παραγωγή των μάλλινων καπών των βοσκών στα χωριά αυτά ήταν γνωστή σε όλη την Ευρώπη και ο Μέγας Ναπολέων παρήγγειλε και του κατασκεύασαν πολλές χιλιάδες για το στρατό του!

Το σπίτι του Κώστα Κρυστάλλη, με στεφάνι που έχει κατατεθεί στο άγαλμά του, από τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας

     Εκτός από τα λιθόκτιστα σοκάκια, οι πέτρινες παραδοσιακές βρύσες, οι νερόμυλοι, τα μικρά τοξωτά γεφύρια μας καλωσόρισαν από την πρώτη στιγμή στην αναλλοίωτη παράδοση του χωριού. Μικρές πινακίδες μας κατηύθυναν στο σπίτι του «τραγουδιστή του βουνού και της στάνης», το οποίο λειτουργεί ως μουσείο, όπου το άγαλμά του εκπέμπει δέος από τον προαύλιο χώρο. Πολύ γρήγορα μας αντιλήφθηκε ο υπεύθυνος του μουσείου και ξεναγός του κ. Κωνσταντίνος Γαλάνης από το σπίτι του που βρίσκεται σε πολύ μικρή απόσταση και ήλθε να μας καλωσορίσει και να μας προσφέρει τις υπηρεσίες του, παρ' όλο που ήταν μεσημέρι και ώρες μη λειτουργίας του μουσείου!

     Η ξενάγησή του ήταν πολύ ζεστή και μίλαγε με μεγάλη, αλλά δικαιολογημένη υπερηφάνεια για τον τόπο του και το μουσείο. Ήταν τόσο ζεστή και η επικοινωνία του μαζί μας, που ανταλλάξαμε τηλέφωνα και ταχυδρομικές διευθύνσεις για να διατηρήσουμε επαφή κι επικοινωνία μαζί του!

Στη είσοδο του σπιτιού του Κρυστάλλη, με τον ξεναγό και φίλο, πλέον, Κωνσταντίνο Γαλάνη

     Βγαίνοντας από το τρίπατο αρχοντικό του μεγάλου Ηπειρώτη λογοτέχνη, παρατηρήσαμε ότι ενώ η κεντρική είσοδός του έχει μεγάλο ύψος, μια πρόσφατη παρέμβαση την έχει κάνει αρκετά χαμηλότερου, που για να εισέλθει ο επισκέπτης χρειάζεται να σκύψει. Τότε μας εξήγησε ο ξεναγός, και φίλος μας πλέον Κώστας Γαλάνης, ότι η παρέμβαση αυτή έγινε, ώστε ο επισκέπτης να υποκλίνεται στο χώρο αυτόν της ιστορίας και του πολιτισμού!

     Πολλές, πάμπολλες είναι ακόμα οι αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες του τρίπατου διατηρητέου αρχοντικού της οικογένειας Κρυστάλλη, που ήταν σπίτι αμυντικών προδοαγραφών, όπως και όλα σχεδόν της περιοχής, αφού ήταν περίοδος τουρκοκρατίας. Ενδεικτικά, εκτός από τις πολλές πολεμίστρες, μία από τις λεπτομέρειες αυτές είναι και η εξής: Οι οικογένεια που έμενε στο πρώτο πάτωμα, έβλεπε από μια μικρή τρύπα τον επισκέπτη που χτύπαγε την πόρτα με το μάνταλο, χωρίς να τους βλέπει κι εκείνος. Αν ήταν φίλος του έριχναν το κλειδί να μπει κι αν ήταν εχθρός του έριχναν ζεματιστό νερό ή λάδι!   

    Μελαγχολήσαμε φεύγοντας, που το νήμα της ζωής του ποιητή κόπηκε πολύ πρόωρα. Πόσα, στ’ αλήθεια, είχε να προσφέρει στη γραμματολογία μας, αν ζούσε, όπως πολλοί σύγχρονοί του μεγάλοι του πνεύματος!

     Μια γειτονική παραδοσιακή ταβέρνα σε κοντινή απόσταση από εκεί εύφρανε σε λίγο τις αισθήσεις μας και ενίσχυσε τις δυνάμεις μας για την επιστροφή. Αν και Αυγουστιάτικο καταμεσήμερο, το κοντομάνικο μπλουζάκι ήταν πολύ λίγο να μας προστατέψει από την αισθητή για την εποχή παγωνιά. 

     Παίρνοντας το δρόμο της επιστροφής, κι ενώ το αυτοκίνητο κατέβαινε χωρίς κούραση τώρα, απολαμβάναμε την ισχυρή καταιγίδα που με φαντασμαγορικό τρόπο είχε ενσκήψει μακριά μας, στον κύριο ορεινό όγκο των Τζουμέρκων. Λαμπερές αστραπές, η μία μετά την άλλη σπάθιζαν τον ουρανό, και τα βουνά γύρω αντηχούσαν δυνατά από τις ισχυρές βροντές που ακολουθούσαν. Σε λίγο νοιώσαμε από κοντά το δέος που προκαλούσε, αφού περάσαμε «από μέσα»!

Τοπική καταιγίδα στα Τζουμέρκα και τα νερά του Άραχθου θολά από τις απογευματινές μπόρες των τελευταίων ημερών

Σύντομη αναφορά στον «τραγουδιστή του βουνού και της στάνης»

               Ο "τραγουδιστής του βουνού και τη στάνης", ο ποιητής Κώστας Κρυστάλλης, γεννήθηκε το 1868 στο Συρράκο Ιωαννίνων από πατέρα μεγαλέμπορο,  όπου έζησε μέχρι τα δώδεκα χρόνια του και έμαθε τα πρώτα γράμματα. Μετά φοίτησε στη Ζωσιμαία σχολή Ιωαννίνων. Το ποίημα του «Αι σκιαί του Άδου», που δημοσίευσε 1887, ήταν η αιτία να διωχθεί από τον τόπο του από τις τουρκικές αρχές, γιατί εξυμνούσε τους αγωνιστές της επανάστασης του 1821. Κατέφυγε στην Αθήνα όπου εργάσθηκε σε τυπογραφείο στη στοά Φέξη και παράλληλα έγραφε και δημοσίευε λογοτεχνικά του έργα. Νοιώθοντας φυλακισμένος στην αχανή μεγαλούπολη, όσες Κυριακές είχε το χρόνο ανέβαινε στην Πεντέλη που του θύμιζε τον τόπο του κι έκανε τον περίπατό του. Χαρακτηριστικό και το παρακάτω απόσπασμα από το ποίημα του «Πεντέλη»:

«Νάξερες, όμορφο βουνό, τί μου θυμίζει εμένα

ένα κεδρί, ένας πεύκος σου, μια ρεματιά, μια βρύση.

Νάξερες όμορφο βουνό, τί πόθους μου ξανάφτει

κι ένας ανθός σου ταπεινός με τη μοσχοβολιά του,

γι’ αυτό, βουνό μου, σ’ αγαπώ περίσ’ απ’ όλα τ’ άλλα.»

      Οι δύσκολες συνθήκες της ζωής και της εργασίας του είχαν αποτέλεσμα να προσβληθεί από φυματίωση. Μετακόμισε στην Κέρκυρα, ελπίζοντας ότι εκεί θα βελτιωθεί η υγεία του, η οποία όμως επιδεινώθηκε και τελικά πέθανε στις 22 Απριλίου του 1894 στην Άρτα.

Η στοά Φέξη στην Αθήνα (σύγχρονη φωτογραφία), σε τυπογραφείο της οποίας εργαζόταν ο Κώστας Κρυστάλλης

     Το έργο του Κρυστάλλη κατηγορήθηκε πολύ, αλλά και επαινέθηκε πολύ. Από τους κορυφαίους που το επαίνεσαν και ο μεγάλος μας Κωστής Παλαμάς, του ποίημα του οποίου παρατίθεται: 

Στη δόξα του Κρυστάλλη

Από την πέτρα ένας ανθός άχρονος. Και προβάλλει

μέσα στο χρόνο, κι είν’ ο ανθός η εικόνα σου, Κρυστάλλη!

Γυρεύει τη φλογέρα σου για να μας ξαναμπάσει

στην Ήπειρο, στης λεβεντιάς τη βρυσομάνα πλάση.

Και αγνάντια ροδομάγουλη, καθάρια, η Μούσα, βλάχα,

λιτή, λαϊκή, σαν το χλωρό βασιλικό στη γάστρα,

κορμοστασιά, περπατησιά. Τα μάτια της μονάχα

σα να σπιτώνουν μέσα τους τον ουρανό με τ’ άστρα.

Κρυστάλλη, ο ποιητής δε ζει στου σκλάβου τη φοβέρα.

Γι’ αυτό απ’ τη γη που πάτησες παιδί, του Τούρκου η μπόρα

σ’ έριξε στης ελεύθερης πατρίδας τον αέρα·

μα εκεί σού εστάθη πιο σκληρή κι από τον Τούρκο η Χώρα.

Γιατί στ’ αφτιά, απ’ το θόρυβο της χώρας ξαφνισμένα

και αλλότριο και παράκαιρο βούισμα η μουσική σου.

Έγνοια, συμπόνια, ανάπαψη δεν ήτανε για σένα,

και της αρρώστιας δόθηκε βορά το νέο κορμί σου.

Του κάκου μετρητοί πιστοί της θείας του στίχου γλώσσας,

τ’ ανάκρασμά σου ακούγοντας: «Τέτοια τραγούδια λέω!»,

σάμπως του Ολύμπου κλάγγασμα, σα φύσημα της Όσσας

ή από τον Πίνδο κύλημα νερού, σαν ό,τι ωραίο

δείχνουν ποτάμια, οργώματα, και το χωριό και η στάνη,

το κέντημα της λυγερής, τα πράτα του τσοπάνη,

τα ντόπια, μακρεμένα πια, σα θρυλικά, σαν ξένα,

στα μέτρα σου τα χαίρονταν ονειρευτά πλασμένα.

Κρυστάλλη, το τραγούδι σου στέκουν το ηχολογάνε

και του καιρού το πέρασμα και των ωρών οι γύροι,

και το κρατάν αχάλαστο και το κοιτάνε ως να ’ναι,

στο κύμα απάνου του ρυθμού, της Άρτας το γιοφύρι.

Το ’χτισες, πρωτομάστορα, μ’ όλη τη μαστοριά σου

το σιδεροθεμέλιωσες με το δικό σου το αίμα,

γλύκα φλογέρας το αίμα σου, και πάει το λάλημά σου

με του δακρύου το στάλασμα, με του βουνού το ρέμα.

Κρυστάλλη, και η φωνή σου αχός ξωθιάς που συνεπαίρνει,

του Ψωμοπάτη σου η καρδιά, του τσέλιγκα και η γνώση,

κάμπος τα τρώει τα νιάτα σου, μα ο σταυραϊτός τα παίρνει

στα νύχια του απ’ το χάρο· πάει να σ’ τα καταστερώσει.

Κελαηδεσμένε αντίλαλε, κελαηδιστή τεχνίτη,

Δόξα σοι, Νίκα, βοσκέ λαέ, Δάφνη θεϊκέ ερημίτη,

καταραμένε της ζωής, της φύσης χαϊδεμένε,

όπου κορφή, πουλιά, στοιχειά σε κλαίνε και σε λένε.

     Με τη συμπλήρωση 150 χρόνων από τη γέννησή του και μια ακριβώς εβδομάδα πριν την επίσκεψή μας στο Συρράκο, ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας επισκέφθηκε το παραδοσιακό χωριό του και τίμησε το μεγάλο τέκνο της Ηπείρου που έφυγε από τη ζωή σε πολύ νέα ηλικία, με κατάθεση στεφάνου στο άγαλμά του και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις που είχαν προγραμματιστεί εκεί.
     Από τα ποιήματά του και τα πεζογραγήματά του προκύπτουν λαογραφικά και ιστορικά στοιχεία, γι' αυτό και πολλοί τον αναφέρουν και ως ιστορικό, φυσικά και λαογράφο.

Νίκος Χρ. Παπακωνστανόπουλος, 16.8.2018

http://nikolpapak.blogspot.com/2017/05/blog-post_22.html