Βρίθει εθίμων και συνηθειών η πατρίδα μας την περίοδο της αποκριάς, αρκετά ιδιαίτερα και μοναδικά σε κάθε τόπο. Ένα εξ αυτών και οι «τζαμάλες». Αν και υπάρχουν κι άλλες εκδοχές, έτσι έχουν επικρατήσει να λέγονται οι πολύ μεγάλες φωτιές που ανάβουν το βράδυ της Κυριακής της Τυρινής και καίνε μέχρι την Καθαρά Δευτέρα το πρωί σε περιοχές της βόρειας Ελλάδας, ιδίως στα Γιάννενα. Ίσως ο όρος «τζαμάλα» να έχει τουρκική ή αρβανίτικη ρίζα, ίσως και αραβική, όπου έτσι ονομάζεται η καμήλα σε αραβόφωνα κράτη. Η μεταμφίεση ανθρώπων σε καμήλα κατά την περίοδο της αποκριάς σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, πέρασε και στη Δράμα και άλλες πόλεις τη Θράκης, όπου το έθιμο αναβιώνει και το δωδεκαήμερο.
Σε κάθε πλατεία και σε κάθε ανοιχτό χώρο
της πρωτεύουσας της Ηπείρου στήνονται μεγάλες τζαμάλες, από πολύ μεγάλα
κούτσουρα - ολόκληρους κορμούς δέντρων. Τα κούτσουρα τοποθετούνται από την
ημέρα σε μορφή κώνου-πυραμίδας και το άναμμα της φωτιάς είναι και το «εναρκτήριο
λάκτισμα» του ολονύχτιου γλεντιού. Οι φλόγες φτάνουν σε μεγάλο ύψος και καίνε
μέχρι το πρωί, την ανατολή του ηλίου της Καθαράς Δευτέρας! Ο χορός πάντα
ξέφρενος, με αποκριάτικα, αλλά και με άλλα παραδοσιακά τραγούδια, που η κρασο-τσιπουροκατάνυξη
δίνει πάντα μεγαλύτερο αέρα. Οι μεταμφιέσεις στο απόγειό τους και τα σατιρικά
και σκωπτικά δρώμενα στις δόξες τους κι αυτά. Τα κεράσματα πλούσια, από τα
μεγάλα καζάνια της φασολάδας που βράζουν σε μια άκρη της τεράστιας φωτιάς, το
κρασί, το τσίπουρο, αλλά και από πολλά άλλα είδη και ειδικά πίτες, που είναι
και ιδιαίτερη πτυχή της παράδοσης στην Ήπειρο.
Είναι βέβαιο ότι οι μεταμφιέσεις της αποκριάς, έχουν τις ρίζες τους στην αρχαιότητα και στις Διονυσιακές λατρείες. Η φωτιά έχει πάντα και την έννοια της κάθαρσης και του εξαγνισμού. Οι μεγάλες τζαμάλες έπαιξαν σημαντικό ρόλο και στην τουρκοκρα για λευτεριά. Οι εορταστικοί εναγκαλισμοί δήλωναν την αδελφοσύνη και, πιθανότατα, αντάλλασσαν μυστικά μηνύματα για την καλύτερη οργάνωση του αγώνα της αποτίναξης του ζυγού. Το άναμμα της μεγάλης φωτιάς με μια πολύ μικρή και αδύναμη φλόγα στην αρχή, αποδείχτηκε και συμβολικό για την έναρξη της Επανάστασης, που το ξεκίνημά της έγινε από μια «σπίθα».
Από τα πρωταγωνιστικά δρώμενα και οι «κουδουνάτοι», που μετακινούνται από τζαμάλα σε τζαμάλα. Είναι οι μεταμφιεσμένοι που έχουν δεμένα μεγάλα κουδούνια στη μέση τους, και όχι μόνο ένα. Το μεγαλύτερο κουδούνι κάτω από την κοιλιά, μάλλον έχει φαλλική σημασία. Τα χτυπήματά τους από τα χοροπηδήματα του χορού, «αποτρέπουν» τα κακά πνεύματα, αφ’ ενός, ξυπνούν και τη φύση από τη χειμερία νάρκη να βλαστήσει και ν’ ανθίσει, αφ’ εταίρου.
Είναι βέβαιο ότι οι μεταμφιέσεις της αποκριάς, έχουν τις ρίζες τους στην αρχαιότητα και στις Διονυσιακές λατρείες. Η φωτιά έχει πάντα και την έννοια της κάθαρσης και του εξαγνισμού. Οι μεγάλες τζαμάλες έπαιξαν σημαντικό ρόλο και στην τουρκοκρα για λευτεριά. Οι εορταστικοί εναγκαλισμοί δήλωναν την αδελφοσύνη και, πιθανότατα, αντάλλασσαν μυστικά μηνύματα για την καλύτερη οργάνωση του αγώνα της αποτίναξης του ζυγού. Το άναμμα της μεγάλης φωτιάς με μια πολύ μικρή και αδύναμη φλόγα στην αρχή, αποδείχτηκε και συμβολικό για την έναρξη της Επανάστασης, που το ξεκίνημά της έγινε από μια «σπίθα».
Από τα πρωταγωνιστικά δρώμενα και οι «κουδουνάτοι», που μετακινούνται από τζαμάλα σε τζαμάλα. Είναι οι μεταμφιεσμένοι που έχουν δεμένα μεγάλα κουδούνια στη μέση τους, και όχι μόνο ένα. Το μεγαλύτερο κουδούνι κάτω από την κοιλιά, μάλλον έχει φαλλική σημασία. Τα χτυπήματά τους από τα χοροπηδήματα του χορού, «αποτρέπουν» τα κακά πνεύματα, αφ’ ενός, ξυπνούν και τη φύση από τη χειμερία νάρκη να βλαστήσει και ν’ ανθίσει, αφ’ εταίρου.
Ένας χορός που συνήθως κλείνει το γλέντι, είναι και το «πώς το τρίβουν το πιπέρι». Ο ξέφρενος εορτασμός, η πλούσια οινο-τσιπουροποσία και γενικά το πνεύμα της αποκριάς, κάνουν να «λύνονται στόματα» και οι λέξεις του τραγουδιού που σε άλλες περιπτώσεις λέγονται καλυμμένες, εδώ δεν υπάρχουν φραγμοί, φυσικά ούτε παρεξηγήσεις!
Ένα είναι βέβαιο: Όποιος βρεθεί την τελευταία Κυριακή της αποκριάς (τυρινής) το βράδυ στα Γιάννενα, θα περάσει πολύ όμορφα! Από πληροφορίες μας, στην Ηπειρωτική πρώτευσα θ' ανάψουν κι εφέτος (2024) 72 τζαμάλες σε ισάριθμες πλατείες και ανοιχτούς χώρους, με τη στήριξη και του Δήμου Ιωαννιτών πάντα! Όπως κάθε χρόνο, βέβαια, δεδομένος και ο συναγωνισμός, για το ποιά φωτιά της πόλης θα είναι μεγαλύτερη!
Να σημειωθεί, τέλος, ότι πολλοί σύλλογοι Ηπειρωτών σε διάφορες πόλεις της Ελλάδος, ακόμα και στο εξωτερικό, τηρούν απαρέγκλιτα το έθιμο της τζαμάλας, μεταφέροντας έτσι και την παράδοσή τους και τα πολιτιστικά τους δρώμενα στους τόπους που ζουν. Έτσι αναβίωσε κι εφέτος η όμορφη αυτή εορταστική εκδήλωση το Σάββατο το βράδυ, παραμονή της Κυριακής της αποκριάς (9.3.2024) από τον «Σύλλογο Ηπειρωτών Θριασίου Πεδίου» (Ελευσίνας), με πολύ μεγάλη επιτυχία.
----------------------------------
Πηγές:
- Γ. Α. Μέγα: ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΓΙΟΡΤΕΣ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΛΑΪΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ, εκδόσεις «ΕΣΤΙΑ».
- Διαδίκτυο (Βικιπαίδεια - https://ipeirotika.gr/.)
- Εικόνα-βίντεο: Από την εκδήλωση του Συλλόγου Ηπειρωτών Θριασίου Πεδίου – 9.3.2024 (προσωπικό μου αρχείο).
Νίκος
Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 10.3.2024
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου