Το «Λειβαρτζινό σπίτι»

     Ελάχιστοι θα μπορούσαν να πιστέψουν το 2011, που έκλεισε το δημοτικό σχολείο του χωριού μου, ότι μέσα σε λίγα χρόνια θα είχε μετατραπεί σε ένα πρότυπο λαογραφικό μουσείο. Οι αντιρρήσεις ορισμένων για την παραχώρησή του γι’ αυτό το σκοπό, κόνταιναν τις αισιοδοξίες. Η προσωπική μου παρέμβαση τότε στους Συλλόγους Λειβαρτζινών Αθήνας και Πάτρας, που διεκδικούσαν την παραχώρησή του και μετατροπή του σε μουσείο, καθώς και στο Δήμο Καλαβρύτων, ήταν πως «μέσα από τη νέα του μορφή το σχολείο θα συνεχίσει να παρέχει παιδεία, σκοπός για τον οποίο ιδρύθηκε». Ευτυχώς, που το όραμα των πρωτεργατών δεν πήγε χαμένο. Διαφορετικά, το αρχιτεκτονικό αυτό στολίδι του 19^ου αιώνα στο Λειβάρτζι του Δήμου Καλαβρύτων, ίσως και να είχε την κοινή μοίρα πολλών σχολείων του τόπου μας και όλης της Ελλάδος.

     Το 2013 έγιναν τα εγκαίνια του «Κέντρου Λαογραφίας και Λειβαρτζινής Παράδοσης» (ΚΕ.ΛΑ.ΛΕΙ.ΠΑ.), ένα ιδιαίτερα αξιόλογο μουσείο με πολύ μεγάλο αριθμό ανεκτίμητων εκθεμάτων, που συνεχώς εμπλουτίζονται. Αφού αργότερα παραχωρήθηκε όλο το σχολείο στο Σύλλογο (δεν είχε παραχωρηθεί όλο εξ αρχής), άρχισε η υλοποίηση του σχεδίου της επέκτασής του, με το «Λειβαρτζινό σπίτι» και τη μεγάλη βιβλιοθήκη του Συλλόγου Λειβαρτζινών Αθήνας.

     Το «Λειβαρτζινό σπίτι» είναι ένα πιστό «ξαναζωντάνεμα» της παραδοσιακής αγροτικής ορεινής κατοικίας και ύστερα από σκληρή και επίμονη δουλειά ετών, έγινε τις 14 Οκτώβρη 2017 η λαμπρή τελετή των εγκαινίων του, μέσα σε μια πραγματική λαοθάλασσα και το θέμα πήρε πολύ μεγάλη δημοσιότητα. Παρέστησαν τ. υπουργοί, ο περιφερειάρχης δυτ. Ελλάδος, ο δήμαρχος Καλαβρύτων, Μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου και μεγάλος αριθμός εκπροσώπων φορέων και οργανισμών. Ήταν τέτοια η επιτυχία, που τα μικρά παιδιά που την παρακολούθησαν, θα λένε γι’ αυτήν ακόμα και όταν γεράσουν, κι αυτό δεν είναι υπερβολή!  

     Η παραχώρησή του για την μετατροπή σε λαογραφικό μουσείο δεν ήταν και τόσο εύκολη υπόθεση. Το πείσμα, όμως, η θέληση, η επιμονή, η αγάπη για τον τόπο, η πίστη στο όραμα νίκησαν τα εμπόδια. Δικαιωματικά, λοιπόν, ο «κότινος της νίκης», τόσο της δημιουργίας του «σπιτιού», όσο και της επιτυχίας των εγκαινίων, στον  αεικίνητο πρόεδρο και το Δ.Σ. του Συλλόγου Λειβαρτζινών της Αθήνας, κ. Παναγιώτη Φράγκο. Βεβαίως όμως και στον πρόεδρο του ΚΕ.ΛΑ.ΛΕΙ.ΠΑ. κ. Κώστα Σταμάτη. Βεβαίως και στο Σύλλογο Λειβαρτζινών της Πάτρας και του σημερινού Τοπικού Συμβουλίου, των οποίων η συνεπικουρία ήταν και είναι ανεκτίμητη. Βεβαίως και σε κάθε αθόρυβο και σιωπηλό εργάτη για την πολύτιμη προσφορά του με τις ατέλειωτες ώρες εθελοντικής εργασίας, όπως επίσης σε κάθε χορηγό και σε κάθε κάτοικο του χωριού (και όχι μόνο) που με τα ανεκτίμητα εκθέματα πού προσέφεραν, δημιούργησαν αυτό το μεγαλείο, με τη συνεχή επίβλεψη ειδικών του υπουργείου πολιτισμού.

     Αξίζει να παρατεθεί εδώ κι ένα πολύ μικρό απόσπασμα από την ομιλία του προέδρου του Συλλόγου της Αθήνας και εμπνευστή του «σπιτιού», κ. Παναγιώτη Φράγκου:

     «[…]Το σχολείο μας συνεχίζει την αποστολή του. Μορφώνει πολιτιστικά. Παραδίδει στις επόμενες γενιές το Λειβαρτζινό ήθος και παιδεία, τη Λειβαρτζινή ψυχή, όπως αδάμαστη και υπερήφανη μας την εμπιστεύθηκαν οι πρόγονοί μας[…]».
     

     Στη μεγάλη αίθουσα του σχολείου που φιλοξενεί το «Λειβαρτζινό σπίτι», δόθηκε η ονομασία «Ιωάννης Ανδρόπουλος», προς τιμήν του σύγχρονου μεγάλου Λειβαρτζινού ευεργέτη. Ταυτόχρονα, εγκαινιάστηκε σε άλλη αίθουσα του ιστορικού σχολικού συγκροτήματος η βιβλιοθήκη του Συλλόγου Λειβαρτζινών Αθήνας, με πολύ μεγάλο αριθμό βιβλίων, στην οποία δόθηκε το όνομα του αείμνηστου θεολόγου καθηγητή και συγγραφέα, μεταφραστή της Παλαιάς Διαθήκης και της Αποκαλύψεως του Ιωάννου, Λάκη Κωνσταντίνου.

     Όλο το μουσείο διαθέτει έξι αίθουσες και αξιολογήθηκε από ειδικούς του υπουργείου πολιτισμού, ως το μοναδικό πολυθεματικό λαογραφικό μουσείο της Ελλάδας.
     Για τις ανάγκες της ξενάγησης,  στο "Λειβαρτζινό σπίτι",  πανάξιες και χρυσοχέρες Λειβαρτζινές  νοικοκυρές είχαν επιδοθεί σε παραδοσιακές εργασίες, όπως το ζύμωμα, το (γ)νέσιμο,  το φλούδο. (Δείτε εδώ: http://nikolpapak.blogspot.gr/2017/10/14.html )

     Σε προσεχές άρθρο θ’ αναφερθούμε στην ιστορική διαδρομή του άλλοτε σχολαρχείου και πολυθέσιου δημοτικού σχολείου Λειβαρτζίου. Θα ήταν όμως παράλειψη να μην επισημανθεί και εδώ, ότι εκτός από την συντήρηση και την τέλεια διαμόρφωση των εσωτερικών χώρων για τη στέγαση του μουσείου και της βιβλιοθήκης, έχουν γίνει και πολύ σημαντικές εργασίες σε παρακείμενες εγκαταστάσεις, που πραγματικά αξίζει και εκεί κάθε θαυμασμός.  

Περιγραφή του «σπιτιού»*

    Με την ευκαιρία των εγκαινίων του «Λειβαρτζινού σπιτιού», θα επιχειρήσουμε να περιγράψουμε επιγραμματικά το παραδοσιακό αγροτικό/κτηνοτροφικό σπίτι της ορεινής μας περιοχής, αν και σε όλη σχεδόν την Ελλάδα η διαρρύθμισή του δεν είχε μεγάλες διαφορές. 

Γενικά

   Το παραδοσιακό μεσαίο-μικρομεσαίο αγροτικό σπίτι ήταν συνήθως δίπατο και αποτελείτο από συγκεκριμένους χώρους/δωμάτια: α. το χειμωνιάτικο, β. τη σάλα, γ. ένα ή δύο ακόμα δωμάτια που μπορεί να χρησιμοποιούνταν ως υπνοδωμάτια και ως βοηθητικοί χώροι μαζί, δ. το κατώι και ε. διάφορους άλλους βοηθητικούς χώρους.

     Τα δωμάτια επικοινωνούσαν μεταξύ τους από διάδρομο. Τα χωρίσματα, οι λεγόμενες μεσάντρες (ή μισάντρες), ήταν από σανίδες. Το ταβάνι προστέθηκε αργότερα, όπως αργότερα σοβατίστηκαν και οι τοίχοι, που μέχρι τότε ήταν «γυμνοί». Μέχρι τις βελτιώσεις αυτές, υπήρχαν και μεγάλες απώλειες της θέρμανσης.

     Το συνήθως αμφιθεατρικό έδαφος των χωριών μας όριζε έτσι την κατασκευή, που η είσοδος του σπιτιού ήταν σε αντίθεση θέση από την είσοδο του κατωγιού, π.χ. δυτικά και ανατολικά. Οι σκεπές ήταν από φυσικές πλάκες και βεράντες συναντούσε κανείς μόνο σε αρχοντόσπιτα.

     Τα έπιπλα ήταν σχεδόν άγνωστα και για καθιστικά είχαν καρέκλες και σκαμνιά, κάθονταν όμως και σε κασέλες, μπαούλα και κρεβάτια. Οι ντουλάπες ήταν κι αυτές πολύ σπάνιες. Τα ρούχα τα κρεμούσαν στις μεσάντρες και τα τύλιγαν με σεντόνια για να μην σκονίζονται.

     Τα κρεβάτια ήταν από σανίδες και κατασκευαστής τους ο ίδιος ο νοικοκύρης. Τα στρώματα για τον ύπνο δεν είχαν βαμβάκι, ούτε… ελατήρια. Το πλέον συνηθισμένο «γέμισμά» τους ήταν μπούσ(ι)α (φύλλα-περίβλημα του καλαμποκιού). Τα απαραίτητα σε όλους μας σήμερα σεντόνια, ήταν είδος πολυτελείας. 
     Μέρος του σπιτιού ήταν και η αυλή και κάθε νοικοκυρά κατέβαλε κάθε προσπάθεια να ξεπεράσει με την αξιοσύνη της, με τα λουλούδια της και με την καθαριότητά της τις γειτόνισσές της και κλέψει την πρώτη καλή εντύπωση του επισκέπτη και του περαστικού. 

α. Το χειμωνιάτικο.

     Αυτό ήταν το σημαντικότερο δωμάτιο, ιδίως για το χειμώνα. Εκεί υπήρχε το τζάκι και, συνήθως, η κουζίνα. Στο τζάκι γινόταν και το μαγείρεμα, ενώ σε λειτουργική θέση υπήρχαν και ο νεροχύτης και η πιατοθήκη.

     Η πολυμελής οικογένεια, που συνήθως ήταν διευρυμένη (παιδιά, γονείς, παππούδες), δεν άφηνε περιθώρια για την ύπαρξη τραπεζιού στο δωμάτιο, γι’ αυτό και το τραπέζι ήταν «φορητό»: την ώρα του φαγητού τοποθετούσαν το σοφρά στο κέντρο και κάθονταν όλοι γύρω του. Μόλις το φαγητό τελείωνε, απομακρυνόταν και ο σοφράς και ο χώρος έμενε ελεύθερος, όπως και πριν. Αυτή η ελευθερία του χώρου επέτρεπε σε όλα τα μέλη της οικογένειας να μαζεύονται γύρω από το τζάκι για να ζεσταίνονται.

     Το χειμωνιάτικο ήταν, σχεδόν πάντα, και το δωμάτιο ύπνου των παππούδων.

     Εκτός από το τζάκι, δεν υπήρχε άλλη εστία θέρμανσης, με αποτέλεσμα σε όλο το υπόλοιπο σπίτι τους χειμερινούς μήνες το κρύο να ήταν ιδιαίτερα αισθητό.

Κρεβάτι στο χειμωνιάτικο και στρωμένο «χάμου» 

(Φωτογρ: «Λειβαρτζινό σπίτι»)

Πιατοθήκη και νεροχύτης

(Φωτογρ: «Λειβαρτζινό σπίτι»)

β. Η σάλα

     Αυτή ήταν το πιο περιποιημένο και προσεγμένο δωμάτιο του σπιτιού.Ο "καθρέφτης της νοικοκυράς", δηλαδή. Φιλοξενούσε τους επισκέπτες το καλοκαίρι και, συνήθως, ήταν και υπνοδωμάτιο του ζευγαριού. Θέση εδώ είχαν και ο γιούκος, τα καλά ποτήρια στα ντουλάπια ή στα σερβάν, το καλό σερβίτσιο, φωτογραφίες και κεντήματα κορνιζαρισμένα στους τοίχους, ο μεγάλος καθρέφτης κλπ.

     Σε κάποιο σημείο, σχεδόν πάντα σε γωνία και σε κάποιο ύψος, ήταν και το εικονοστάσι, πάντα σκεπασμένο ή ημισκεπασμένο με την εικονισματοποδιά. Αυτή ήταν καθαρό λευκό ύφασμα, κεντημένο ανάλογα (με σταυρό ή με κάποια εικόνα). Εκτός από το ότι τόνιζε την ιερότητα του σημείου, είχε και συμβολική έννοια: Να μην «βλέπουν» οι εικόνες τις μη «επιτρεπτές» συνευρέσεις του ζευγαριού!

     Να σημειωθεί εδώ, πως όταν φιλοξενούσαν συγγενείς, φίλους, γνωστούς,  ή ακόμα και ξένους, τούς παραχωρούσαν το κρεβάτι και οι ίδιοι έστρωναν και κοιμόντουσαν κάτω στο πάτωμα (χάμου)!

Κρεβατοκάμαρα στη σάλα 

(Φωτογρ: «Λειβαρτζινό σπίτι»)

γ. Τα άλλα δωμάτια

     Ένα-δύο δωμάτια ακόμα χρησιμοποιούνταν ως παιδικά ή και για τους μεγάλους. Εκεί υπήρχε και το κασόνι, μέσα στο οποίο αποθήκευαν το σιτάρι  και το (α)ραποσίτι (καλαμπόκι) της χρονιάς. Με ένα δύο στρωσίδια επάνω, το κασόνι γινόταν κι ένα καλό κρεβάτι για ύπνο. Παράλληλα, τα δωμάτια αυτά μετατρέπονταν και σε χώρους εργασίας, ανάλογα με την εποχή, π.χ. για το φλούδο (ξεφλούδισμα καλαμποκιού), παρασκευή τραχανά, μανέστρας, κλπ.

     Εκτός από όλες αυτές τις χρήσεις, τα δωμάτια αυτά χρησιμοποιούνταν και ως αποχετευτικοί χώροι.

δ. Το κατώι

     Το κατώι ήταν/είναι ο κύριος αποθηκευτικός χώρους του σπιτιού, αν και σε ορισμένες περιπτώσεις ήταν και χώρος σταβλισμού των ζώων τους χειμερινούς μήνες. Εκεί αποθήκευαν αντικείμενα μη καθημερινής/συχνής χρήσης, π.χ. γεωργικά εργαλεία, κακάβια, κάδες και πατητήρια τρύγου κλπ. Ακόμα ήταν και χώρος για τα βαρέλια του κρασιού (τα βουτσ(ι)ά και το βαγένι), όπως και τα βαρέλια συντήρησης του τυριού. Η χαμηλή-σταθερή θερμοκρασία το καλοκαίρι δεν ευνοούσε στην αλλοίωσή τους.

     Το πάτωμα που χώριζε το κατώι από το επάνω σπίτι, ήταν κατασκευασμένο από χοντρές και πολύ ανθεκτικές σανίδες και ξύλινους δοκούς, κομμένα όλα σε «σε φεγγάρι», που λόγω και της νυχτερινής φωτοσύνθεσης δεν ήταν και τόσο ευάλωτο στο σαράκι του ξύλου. Υπήρχε και άμεση επικοινωνία του άνω σπιτιού με το κατώι, με καταπακτή (καταρράκτη).    

Γεωργικά και άλλα εργαλεία στο κατώι

(Φωτογρ: «Λειβαρτζινό σπίτι»)

ε. Άλλοι βοηθητικοί χώροι

     Στους υπόλοιπους βοηθητικούς χώρους του παραδοσιακού αγροτικού σπιτιού συγκαταλέγονται μικρά δωμάτια, μέσα, «κολλητά» ή σε μικρή απόσταση απ’ αυτό για τον αργαλειό και το πλυσταριό. Απαραίτητος, φυσικά ήταν και ο παραδοσιακός σπιτικός ξυλόφουρνος, που εκτός από το ψωμί, μοσχοβόλαγε όλος ο μαχαλάς από τα ψητά των γιορτινών ημερών!

================================

* Πολλά περισσότερα στοιχεία λαογραφίας, σχετικά με το θέμα «σπίτι», έχουν αναρτηθεί στην ηλεκτρονική εφημερίδα http://www.kalavrytanews.com/ και στις στήλες «λαογραφία» και «παράδοση».

                             Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 21.10.2017

                  https://nikolpapak.blogspot.com/2021/08/blog-post_29.html