α. Μυθολογικά στοιχεία.
Υπάρχουν κάποιες διαφορετικές εκδοχές για την
προέλευση του αηδονιού, σύμφωνα με τη μυθολογία. Μία εξ αυτών αναφέρει ότι η
Αηδών (Αηδόνα) ήταν κόρη του Πανδάρεω, γιου του μάντη της Κω Μέροπα και γυναίκα
του βασιλιά της Θήβας Ζήθου, με τον οποίο απέκτησε τον Ίτυλο. Η Αηδόνα φθονούσε
την αδελφή του άντρα της τη Νιόβη, που είχε έξι γιους και έξι κόρες. Ο φθόνος
την οδήγησε να σκοτώσει το μεγαλύτερο γιο της Νιόβης, τον Σίπυλο, όμως κατά
λάθος σκότωσε το δικό της παιδί, τον Ίτυλο. Από τότε έκλαιγε απαρηγόρητη και ο
Δίας τη λυπήθηκε και την μεταμόρφωσε σε πουλί, το αηδόνι, που θρηνεί μελωδικά
το θάνατο του παιδιού της. Αν παρατηρήσουμε το αηδόνι την ώρα που κελαηδάει, θα
δούμε ότι ανοίγει το ράμφος του σε όλη του την έκταση, όπως ο άνθρωπος θρηνεί
φωνάζοντας δυνατά από απελπισία. Επειδή όλη η οικογένεια της Αηδόνας υπέφερε
από το έγκλημα, ζήτησαν από το Δία να τους μεταμορφώσει σε πουλιά. Ο πατέρας
της Πανδάρεως έγινε θαλασσινός αετός, η μητέρα της αλκυόνα, η αδελφή της
χελιδόνι, ο αδελφός της τσαλαπετεινός και ο άντρας της πελεκάνος.
Κατά άλλη εκδοχή, η Αηδόνα ήταν γυναίκα του ξυλουργού Πολύτεχνου από την Κολοφώνα. Ο Πολύτεχνος κάποτε είπε ότι αγαπούσε τη γυναίκα του περισσότερο από την θεά Ήρα και η Αηδόνα ότι αγαπούσε τον άντρα της περισσότερο από το Δία. Ο Δίας θύμωσε και τους έστειλε με τον Ερμή την Έριδα, η οποία έβαλε τον Πολύτεχνο ν’ απατήσει τη Αηδόνα με την αδελφή της Χελιδόνα. Η Αηδόνα για να την εκδικηθεί, σκότωσε το γιο της Ίτυ και έδωσε τις σάρκες του να τις φάει ο Πολύτεχνος. Εκείνος έτρεξε στο σπίτι του πεθερού του Πανδάρεω, για να τιμωρήσει την Αηδόνα. Εκεί, όμως, οι δούλοι τον άλειψαν με μέλι και τον έδεσαν σ’ ένα δέντρο στο ήλιο, για να βασανίζεται από τις μύγες, τις μέλισσες και τα άλλα έντομα. Η γυναίκα του η Αηδόνα τον λυπήθηκε μετά απ’ αυτό και πήγε να τον ανακουφίσει από το μαρτύριο, τραγουδώντας του με τη μελωδική της φωνή. Όταν ο Πανδάρεω έμαθε τί είχαν κάνει και πήγε να τον σκοτώσει, δεν πρόλαβε, γιατί ο Δίας τους είχε μεταμορφώσει σε μελωδικά πουλιά.
β. Λαογραφικά και άλλα στοιχεία
Το αηδόνι είναι ωδικό, αποδημητικό πουλί,
της οικογένειας των «τουρδιδών» ή «κοσσυφιδών». Το σώμα του είναι μικρό, με
καφαιόχρωμο φτέρωμα, που είναι δύσκολο να εντοπιστεί κι ας κελαηδάει σε πολύ
μικρή απόσταση. «Καταφύγιό» του είναι, κυρίως, οι ρεματιές με υγρασία, όπου
βρίσκει και πολύ καλή προστασία. Γι’ αυτό χαρακτηρίζεται και ως «ντροπαλό»
πουλί! Το μήκος του, μαζί με την ουρά του φτάνει τα 15-17 εκατοστά και το
άνοιγμα των φτερών του δεν ξεπερνάει τα 25 εκατοστά. Το θηλυκό γεννάει 4 με 5
αυγά και τα εκκολάπτει μαζί με το σύντροφό του. Είναι μεγάλος αρχιτέκτονας στην
κατασκευή της φωλιάς του, την οποία φτιάχνει με χόρτα πάνω σε κλαδιά.
Αναζητώντας στοιχεία για τον τρόπο ζωής του, διαβάζουμε ότι το αρσενικό είναι πολύ καλός σύντροφος και πατέρας. Αυτό ταΐζει το θηλυκό σε όλο το διάστημα της εκκόλαψης των αυγών, αυτό διδάσκει και τα νεαρά αρσενικά το κελάηδημά τους. Στην Γ΄ τάξη του δημοτικού, που οι μεγαλύτεροι διδαχθήκαμε και «ΦΥΣΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ», ένα κεφάλαιο του βιβλίου εκείνου αναφερόταν και στο αηδόνι. Θυμάμαι που έγραφε: «Τα θηλυκά αηδόνια δεν κελαηδούν. Κελαηδούν μόνο τα αρσενικά, για να δείξουν στα θηλυκά πόσο καλοί σύντροφοι και πατεράδες μπορούν να γίνουν»!
Το μελωδικό του κελάηδημα δεν είναι μονότονο, όπως πολλών άλλων πουλιών και το αλλάζει πολύ γρήγορα, με τέτοιο τρόπο, μάλιστα, που πραγματικά μαγεύει κάθε αυτί που το ακούει, κάτι που το έχει ανακηρύξει σε βασιλιά των ωδικών πτηνών. Το κελάηδημά του αποτελείται από καθαρές, λαμπερές και δυνατές νότες, Ένα «μουσικό αυτί» μπορεί να το διακρίνει εύκολα αυτό και δεν είναι τυχαίο που ο Μπετόβεν στην περίφημη «Έκτη Συμφωνία», απέδωσε και το κελάηδημα του αηδονιού! Για να δείξουμε τη διαφορά στη φωνή του, λέμε μεταφορικά ότι «όταν λαλεί τ’ αηδόνι, τα άλλα πουλιά σωπαίνουν»!
Το κελάηδημα του είναι ευχάριστο, απολαυστικό, χαρούμενο κι όταν κελαηδούν πολλά μαζί, δεν μπορεί να είναι τίποτα λιγότερο από μια μουσική πανδαισία! Αν η λαλιά του ακούγεται σαν «πένθιμη», προμηνύει κάποιο κακό, κάποια συμφορά ίσως και θάνατο, σύμφωνα με λαϊκές δοξασίες.
Το αηδόνι δεν ζει στο κλουβί. Όσοι επεδίωξαν να το φυλακίσουν, απέτυχαν, γιατί «ούτε κελαηδούσε, ούτε έτρωγε και σύντομα πέθανε από στενοχώρια», σύμφωνα με ομολογία του ορεσίβιου πατέρα μου, που είχε επιχειρήσει και τον εγκλεισμό του σε κλουβί. Το ίδιο ισχύει και για την πέρδικα.
Ούτε από διδακτικούς μύθους, ούτε από τη λαϊκή σοφία, ούτε από το δημοτικό τραγούδι θα μπορούσε να λείπει ένα τέτοιος μελωδός της φύσης. Χαρακτηριστικοί οι μύθοι του μακρινού παππού Αισώπου «Αηδών και ιέραξ» και «Αηδών και Χελιδών». Ως «αηδονόλαλες» χαρακτηρίζει και ο Όμηρος τα μυθικά πλάσματα – θαλάσσιους δαίμονες, με γυναικεία κεφάλια και σώματα πουλιών, τις σειρήνες, που παραπλάνησαν τον Οδυσσέα με το μαγευτικό τραγούδι τους, σε μια από τις περιπέτειές του (Ομήρου Οδύσσεια).
Όχι λιγότερο χαρακτηριστικές και παροιμίες και παροιμιώδεις φράσεις, όπως «έχει αηδονιού λαλιά και πέρδικας καμάρι», ή ο χαρακτηρισμός της φωνής ενός καλού τραγουδιστή, («αηδόνι η φωνή του»), «Αλέκος Κιτσάκης, το αηδόνι της Ηπείρου». Η γνωστή παροιμία «του στοίχησε ο κούκος αηδόνι», λέγεται ότι προέρχεται από το εξής περιστατικό: Μετά την Απελευθέρωση, το νεοσύστατο Ελληνικό κράτος αγόρασε ένα ατμοκίνητο καράβι. Το χρηματικό ποσό που διατέθηκε υποσχόταν να είναι ανάλογου μεγέθους και το πλεούμενο. Το πλήθος του κόσμου που πήγε στο λιμάνι να το υποδεχθεί, απογοητεύτηκε με το κατά πολύ μικρότερο του αναμενομένου. Ο ποιητής Θωμάς Σπυριδώνης είπε τότε τη φράση που έμεινε στην ιστορία, εννοώντας ότι περιμέναμε «αηδόνι» με τα λεφτά που δώσαμε και ήρθε «κούκος»!
Όχι λίγα και τα δημοτικά τραγούδια που αναφέρονται στο αγαπημένο πουλί της άνοιξης και του καλοκαιριού. Στο γνωστό «του γιοφυριού της Άρτας», ενδεχομένως αηδόνι,
Πηγές: Εγκυκλοπαίδειες ΔΟΜΗ και ΕΛΛΑΔΙΚΗ
Εικόνα ανάρτησης: Διαδίκτυο
Κατά άλλη εκδοχή, η Αηδόνα ήταν γυναίκα του ξυλουργού Πολύτεχνου από την Κολοφώνα. Ο Πολύτεχνος κάποτε είπε ότι αγαπούσε τη γυναίκα του περισσότερο από την θεά Ήρα και η Αηδόνα ότι αγαπούσε τον άντρα της περισσότερο από το Δία. Ο Δίας θύμωσε και τους έστειλε με τον Ερμή την Έριδα, η οποία έβαλε τον Πολύτεχνο ν’ απατήσει τη Αηδόνα με την αδελφή της Χελιδόνα. Η Αηδόνα για να την εκδικηθεί, σκότωσε το γιο της Ίτυ και έδωσε τις σάρκες του να τις φάει ο Πολύτεχνος. Εκείνος έτρεξε στο σπίτι του πεθερού του Πανδάρεω, για να τιμωρήσει την Αηδόνα. Εκεί, όμως, οι δούλοι τον άλειψαν με μέλι και τον έδεσαν σ’ ένα δέντρο στο ήλιο, για να βασανίζεται από τις μύγες, τις μέλισσες και τα άλλα έντομα. Η γυναίκα του η Αηδόνα τον λυπήθηκε μετά απ’ αυτό και πήγε να τον ανακουφίσει από το μαρτύριο, τραγουδώντας του με τη μελωδική της φωνή. Όταν ο Πανδάρεω έμαθε τί είχαν κάνει και πήγε να τον σκοτώσει, δεν πρόλαβε, γιατί ο Δίας τους είχε μεταμορφώσει σε μελωδικά πουλιά.
Αναζητώντας στοιχεία για τον τρόπο ζωής του, διαβάζουμε ότι το αρσενικό είναι πολύ καλός σύντροφος και πατέρας. Αυτό ταΐζει το θηλυκό σε όλο το διάστημα της εκκόλαψης των αυγών, αυτό διδάσκει και τα νεαρά αρσενικά το κελάηδημά τους. Στην Γ΄ τάξη του δημοτικού, που οι μεγαλύτεροι διδαχθήκαμε και «ΦΥΣΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ», ένα κεφάλαιο του βιβλίου εκείνου αναφερόταν και στο αηδόνι. Θυμάμαι που έγραφε: «Τα θηλυκά αηδόνια δεν κελαηδούν. Κελαηδούν μόνο τα αρσενικά, για να δείξουν στα θηλυκά πόσο καλοί σύντροφοι και πατεράδες μπορούν να γίνουν»!
Το μελωδικό του κελάηδημα δεν είναι μονότονο, όπως πολλών άλλων πουλιών και το αλλάζει πολύ γρήγορα, με τέτοιο τρόπο, μάλιστα, που πραγματικά μαγεύει κάθε αυτί που το ακούει, κάτι που το έχει ανακηρύξει σε βασιλιά των ωδικών πτηνών. Το κελάηδημά του αποτελείται από καθαρές, λαμπερές και δυνατές νότες, Ένα «μουσικό αυτί» μπορεί να το διακρίνει εύκολα αυτό και δεν είναι τυχαίο που ο Μπετόβεν στην περίφημη «Έκτη Συμφωνία», απέδωσε και το κελάηδημα του αηδονιού! Για να δείξουμε τη διαφορά στη φωνή του, λέμε μεταφορικά ότι «όταν λαλεί τ’ αηδόνι, τα άλλα πουλιά σωπαίνουν»!
Το κελάηδημα του είναι ευχάριστο, απολαυστικό, χαρούμενο κι όταν κελαηδούν πολλά μαζί, δεν μπορεί να είναι τίποτα λιγότερο από μια μουσική πανδαισία! Αν η λαλιά του ακούγεται σαν «πένθιμη», προμηνύει κάποιο κακό, κάποια συμφορά ίσως και θάνατο, σύμφωνα με λαϊκές δοξασίες.
Το αηδόνι δεν ζει στο κλουβί. Όσοι επεδίωξαν να το φυλακίσουν, απέτυχαν, γιατί «ούτε κελαηδούσε, ούτε έτρωγε και σύντομα πέθανε από στενοχώρια», σύμφωνα με ομολογία του ορεσίβιου πατέρα μου, που είχε επιχειρήσει και τον εγκλεισμό του σε κλουβί. Το ίδιο ισχύει και για την πέρδικα.
Ούτε από διδακτικούς μύθους, ούτε από τη λαϊκή σοφία, ούτε από το δημοτικό τραγούδι θα μπορούσε να λείπει ένα τέτοιος μελωδός της φύσης. Χαρακτηριστικοί οι μύθοι του μακρινού παππού Αισώπου «Αηδών και ιέραξ» και «Αηδών και Χελιδών». Ως «αηδονόλαλες» χαρακτηρίζει και ο Όμηρος τα μυθικά πλάσματα – θαλάσσιους δαίμονες, με γυναικεία κεφάλια και σώματα πουλιών, τις σειρήνες, που παραπλάνησαν τον Οδυσσέα με το μαγευτικό τραγούδι τους, σε μια από τις περιπέτειές του (Ομήρου Οδύσσεια).
Όχι λιγότερο χαρακτηριστικές και παροιμίες και παροιμιώδεις φράσεις, όπως «έχει αηδονιού λαλιά και πέρδικας καμάρι», ή ο χαρακτηρισμός της φωνής ενός καλού τραγουδιστή, («αηδόνι η φωνή του»), «Αλέκος Κιτσάκης, το αηδόνι της Ηπείρου». Η γνωστή παροιμία «του στοίχησε ο κούκος αηδόνι», λέγεται ότι προέρχεται από το εξής περιστατικό: Μετά την Απελευθέρωση, το νεοσύστατο Ελληνικό κράτος αγόρασε ένα ατμοκίνητο καράβι. Το χρηματικό ποσό που διατέθηκε υποσχόταν να είναι ανάλογου μεγέθους και το πλεούμενο. Το πλήθος του κόσμου που πήγε στο λιμάνι να το υποδεχθεί, απογοητεύτηκε με το κατά πολύ μικρότερο του αναμενομένου. Ο ποιητής Θωμάς Σπυριδώνης είπε τότε τη φράση που έμεινε στην ιστορία, εννοώντας ότι περιμέναμε «αηδόνι» με τα λεφτά που δώσαμε και ήρθε «κούκος»!
Όχι λίγα και τα δημοτικά τραγούδια που αναφέρονται στο αγαπημένο πουλί της άνοιξης και του καλοκαιριού. Στο γνωστό «του γιοφυριού της Άρτας», ενδεχομένως αηδόνι,
«[…]Πουλάκι πήγε κι έκατσε αντίκρυ στο ποτάμι,
δεν κελαηδούσε σαν πουλί, μηδέ σαν χελιδόνι,
μόν’ κελαηδούσε κι έλεγε μ’ ανθρωπινή λαλίτσα:
“Αν δεν στοιχειώσετ’ άνθρωπο, γιοφύρι δε στεριώνει
και μη στοιχειώσετε ορφανό, μη ξένο, μη διαβάτη,
παρά του πρωτομάστορα την όμορφη γυναίκα”[…»].
Και τότε ο πρωτομάστορα, παρ’ όλο που «έπεσε
του θανάτου»,«εμήνυσε της λυγερής (της γυναίκας του) με το πουλί τ’ αηδόνι».
Πηγές: Εγκυκλοπαίδειες ΔΟΜΗ και ΕΛΛΑΔΙΚΗ
Εικόνα ανάρτησης: Διαδίκτυο
Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 22.6.2025
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου