Από τη λαογραφία των μαλλιών μας

     Από την αρχαιότητα τα μαλλιά, και ειδικά των γυναικών, ήταν αντικείμενο θαυμασμού, που σημαίνει ότι και τότε οι άνθρωποι έδιναν ιδιαίτερη σημασία στο θέμα αυτό, κάτι που το βλέπουμε όχι μόνο σε γραπτά κείμενα, αλλά και σε διάφορα μουσεία, με μία από τις πιο χαρακτηριστικές, ίσως, αντιπροσωπεύσεις τις κοτσίδες των Καρυάτιδων. Επομένως, η αφιέρωση χρόνου και μεγάλων χρηματικών ποσών για τη φροντίδα και την περιποίησή τους, δεν είναι σημερινό μόνο φαινόμενο. Κι ακόμα, στην Παλαιά Διαθήκη αναφέρεται ότι τη δύναμή του ο Σαμψών την αντλούσε από τα μακριά μαλλιά του. Όταν αυτό το αντιλήφθηκε η δόλια Δαλιδά, του τα έκοψε την ώρα που κοιμόταν και με μαζί με αυτά έχασε και τη δύναμή του, την οποία ανακτούσε σταδιακά, όσα αυτά μεγάλωναν.
     Η υγιεινή των μαλλιών μπορεί να δώσει στους ειδικούς πολλά στοιχεία για την καλή ή όχι κατάσταση της υγείας όλου του σώματος του ανθρώπου. Επίσης, η  απόσπαση (κοπή) των τριχών από διάφορα μέρη του σώματος, ιδίως της κεφαλής (τριχοτιλλομανία), συνήθως είναι κίνηση άγχους και στρες, όμως, μπορεί να υποκρύπτει ψυχιατρικές διαταραχές.
     Πολλούς χαρακτηρισμούς μπορεί να δώσει κανείς και μόνο από την εικόνα των μαλλιών των ανθρώπων που συναντά και συναναστρέφεται, ιδίως των γυναικών, όπως αρχοντιά, αυτοπεποίθηση, δυναμική. «Τα μαλλιά του κεφαλιού μου ομορφάδα του κορμιού μου», λέει μια παροιμία κι αυτό, ίσως, να πέρασαν εποχές που είχε παρερμηνευτεί και κάποιοι πίστευαν πως αναφέρεται μόνο στο μήκος τους. Ειδικά η γυναίκα δεν έπρεπε καθόλου να τα κόβει, αλλά να τα περιποιείται μόνο και αποκλειστικά με τρόπο που να πιστοποιούσαν σεμνότητα. Ο πλέον ενδεδειγμένος τρόπος γι’ αυτό οι πλεξούδες, που ήταν/είναι τέχνη και κάποιες φορές ιεροτελεστία. Σίγουρα ιεροτελεστία είναι και το πάντα περίτεχνο νυφικό χτένισμα, που απαιτεί ιδιαίτερη επιμέλεια για να προκαλέσει ξεχωριστό θαυμασμό και να δώσει στη νύφη εικόνα αρχοντιάς, λάμψης, ευτυχίας, δύναμης και δυναμικής. Σε αντίθετη κατεύθυνση, τα απεριποίητα μαλλιά φανερώνουν άνθρωπο ατημέλητο, ενώ οι πρώτες άσπρες τρίχες στο κεφάλι για πολλούς δηλώνουν αρχή γήρατος, άσχετα αν αυτός που τις έχει είναι κάτω και από είκοσι χρονών. Ειδικά τις τελευταίες δεκαετίες, η βαφή των μαλλιών, που δεν είναι προνόμιο μόνο των γυναικών, προσθέτει τη γοητεία της και σίγουρα «κρύβει χρόνια». Αυτό έχει να κάνει και με τις Αρχές, που όταν θέλουν να περιγράψουν ένα άτομο ή να πληροφορηθούν γι’ αυτό, δεν αναφέρονται καθόλου στο χρώμα μαλλιών, όπως συνηθιζόταν παλιότερα, αφού μπορεί κάθε λίγο ν’ αλλάζει!
     Γυναίκα με κοντό μαλλί, «κουρεμένη», κινούσε εύκολα υποψίες  στο παρελθόν για τις ηθικές της αρχές! Ένα ακόμα λόγος που… εξυπηρετεί το μακρύ μαλλί, είναι η επίθεση σε γυναίκα, ή ο διαπληκτισμός/ξυλοδαρμός μεταξύ γυναικών, το γνωστό «μαλλιοτράβηγμα». Το μαλλιοτράβηγμα ήταν κι ένας εύκολα προσφερόμενος τρόπος «παιδαγώγησης» και ξυλοδαρμού και από το δάσκαλο στο σχολείο!
     Ειδικά για τα κορίτσια που δεν ήταν επιλογή τους το μακρύ μαλλί, αλλά τους το επέβαλλαν γονείς και δάσκαλοι, βίωναν ένα πραγματικό μαρτύριο στο χτένισμα, αφού τότε δεν υπήρχαν τα μαλακτικά σκευάσματα και το πράσινο σαπούνι, το μοναδικό μέσο λουσίματος, τα «αγρίευε» περισσότερο. Αξέχαστη και η κορδέλα λευκού ή μπλε χρώματος που συγκρατούσε τα μαλλιά των κοριτσιών, ένδειξη σεμνότητας κι αυτή και, οπωσδήποτε, «συνοδός» της σχολικής ποδιάς.
     Το μαντήλι στο γυναικείο κεφάλι μπορεί να κάλυπτε-καλύπτει, βεβαίως, ατέλειες χτενίσματος, αλλά παράλληλα προσθέτει κι αυτό τη δική του αρχοντιά, πέρα από την όποια προστασία από καιρικές συνθήκες, π.χ. το κρύο και τον ήλιο. Το χρώμα του μαντηλιού, επίσης, δηλώνει ανάλογα και διάφορες καταστάσεις, π.χ. μαύρο η χήρα, πένθος κοντινού συγγενή το καφέ, σκέπη καφέ χρώματος η ηλικιωμένη γυναίκα, ενώ το ανοιχτόχρωμο, το εμπριμέ και κυρίως το «λουλουδάτο» δηλώνουν καταστάσεις ευχάριστες και κυρίως νιότη.
     Σύμφωνα με κάποιες λαϊκές δοξασίες, αν ένας άνδρας κατορθώσει να πάρει το μαντήλι μιας νεράιδας, την καθυποτάσσει και μπορεί να τη σκλαβώσει. Κατ’ ανάλογο τρόπο μπορεί να σκλαβώσει και μια κοπέλα την οποία ποθεί, άσχετα αν η ίδια ανταποκρίνεται. Η αρπαγή του μαντηλιού της κεφαλής της από τον επίδοξο νεαρό και η επίδειξή του στο οικείο του περιβάλλον, ήταν πειστήριο ότι «την έκανε δικιά του». Η κοπέλα τότε ήταν υποχρεωμένη να τον δεχθεί για άντρα της και η «υποχρέωση» αυτή ήταν, ίσως, και η μοναδική της ευκαιρία να παντρευτεί, αφού γυναίκα «ατιμασμένη» συνήθως «έμενε στο ράφι». Ανώτερο πειστήριο από μαντήλι, φυσικά, ήταν μια τούφα από τα μαλλιά της ή ακόμα καλύτερα η κοτσίδα της. Έχουν αναφερθεί και περιπτώσεις που αυτή η σίγουρα άκομψη και ακραία χειρονομία από την πλευρά του νεαρού, μπορεί και κάποιες φορές με τη συγκατάθεση της κοπέλας, προκειμένου να δημιουργηθεί τετελεσμένο γεγονός, γινόταν αιτία φονικού και βεντέτας.
     Αν και η λέξη «τσίπα» έχει τη σημασία της «επιδερμίδας», της «πέτσας» που καλύπτει κάποιο προϊόν, π.χ. τσίπα γιαουρτιού, ή μεταφορικά τη ντροπή («αυτός δεν έχει καθόλου τσίπα»), σε ορισμένες περιοχές της πατρίδας μας τη συναντάμε και με τη σημασία του γυναικείου μαντηλιού στο κεφάλι. Έτσι, με τον όρο «ξετσίπωτη» αποδίδεται σε μια γυναίκα η σημασία της «ακάλυπτης», της «ξεδιάντροπης».   
 
Διάφορες προλήψεις και παγιωμένες συνήθειες:
 
~  Λούσιμο των μαλλιών τη Μεγάλη Παρασκευή, αλλά όχι άλλη Παρασκευή του χρόνου, για την αποφυγή πονοκεφάλων.
~  Άλλη μια πρόληψη για την αποφυγή πονοκεφάλων, συνιστούσε να μην πετιούνται τα κομμένα μαλλιά, ιδίως των αγοριών και των ανδρών-γιατί αυτοί κουρεύονταν συχνά-, οπουδήποτε, παρά τα έβαζαν μέσα σε κενά που σχημάτιζαν οι πέτρες ενός τοίχου!
~  Τα μαλλιά χρησιμοποιούνται και ως μέσα και υλικά μαγείας.
~   Κάποιοι πιστεύουν ότι δεν πρέπει να πετάμε οπουδήποτε τις τρίχες από τη χτένα μετά το χτένισμα. Μπορεί κάποιος κακόβουλος που θα τις βρει να μας κάνει κακό μ’ αυτές, π.χ. μάγια.
~  Με μια τρίχα από τα μαλλιά  τους δένουν τη βέρα μιας παντρεμένης γυναίκας ελεύθερα κορίτσια του αϊ-Γιάννη του Κλύδωνα κι αφού την «βαφτίσουν» τρεις φορές σε ένα ποτήρι νερό, την σηκώνουν και την αφήνουν να χτυπήσει στο χείλος του ποτηριού. Όσες φορές εκείνη χτυπήσει, σε τόσα χρόνια η κοπέλα θα παντρευτεί.
~  Όταν μια λόιδα (μικρή τούφα-«τσουλούφι») μαλλιών ξεφεύγει από την κοτσίδα ή τον κότσο και πέφτει στο πρόσωπο, η συγκεκριμένη γυναίκα πρέπει ν’ αναμένει κάποιο νέο ή μπορεί να λάβει και γράμμα, συνήθως με ευχάριστο περιεχόμενο.
~  Όταν στις αρχές της δεκαετίας του 1970 άρχισε να «κυκλοφορεί» η μόδα με μακριά μαλλιά και γένια στους άνδρες, όσοι την ακολουθούσαν εύκολα χαρακτηρίζονταν «αλήτες», ιδίως στα χωριά.
~  Δεν είναι λίγες οι φορές που χαριτολογώντας κάποιος πελάτης, όταν έχει ολοκληρώσει το κούρεμα του θα ρωτήσει τον κουρέα του: «Πόσο πάει το μαλλί;». Η ίδια ερώτηση χρησιμοποιείται και μεταφορικά για την αγορά κάποιου προϊόντος, μη ευκαταφρόνητου χρηματικού ποσού.
 
Συνηθισμένες παροιμίες και παροιμιώδεις εκφράσεις για τα μαλλιά:
 
~  Πήγε για μαλλί και βγήκε κουρεμένος.
~  Κάνε κότσο τα μαλλιά σου να φανεί η αρχοντιά σου.
~  Τα μαλλιά του κεφαλιού μου ομορφάδα του κορμιού μου.
~  Ακόμα και η τρίχα, έχει κι αυτή τον ίσκιο της.
~  Ο πνιγμένος από τα μαλλιά του πιάνεται.
~  Έπιασε την τύχη (ή τη ζωή) από τα μαλλιά.
~  Μακριά μαλλιά και λίγη γνώση.
~  Όποιος έχει τα γένια έχει και τα χτένια.
~  Πόσο πάει το μαλλί;
~  Μάλλιασ’ η γλώσσα μου.
~  Πλήρωσε τα μαλλιά της κεφαλής του.
~  Τραβάει τα μαλλιά της κεφαλής του.
 

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος, 4.7.2022